Woda jako broń.
Ekologiczne i społeczne konsekwencje budowy zapór wodnych
„Wszystko jest podtrzymywane przez wodę i wszystko ma swój początek w wodzie”. –Johann Wolfgang von Goethe
Zmiany klimatu mogą prowadzić do konfliktów o ograniczone zasoby, takie jak woda. Przykładem jest konflikt między Turcją a Irakiem i Syrią. Turcja, realizując projekt GAP, wybudowała zapory na Tygrysie i Eufracie, w tym Atatürk i Ilısu, co znacząco ograniczyło przepływ wody do Syrii i Iraku. Przepływ Eufratu spadł z 500 do 200 m³/s, wpływając negatywnie na rolnictwo, zaopatrzenie w wodę i produkcję energii. W ciągu ostatnich 40 lat przepływ wody w Tygrysie i Eufracie zmniejszył się o 30 procent. Jednocześnie przewiduje się, że w latach 2015-2025 całkowite zaopatrzenie Iraku w wodę zmniejszy się nawet o 60 procent. Co więcej, oczekuje się, że kryzys wodny w Iraku będzie się pogłębiał wraz z szybkim wzrostem liczby ludności.
Syria i Irak oskarżają Turcję o wykorzystywanie dostępu do wody jako narzędzia nacisku politycznego. Zmniejszony przepływ wody prowadzi do degradacji środowiska w Mezopotamii, przesiedleń ludności i pogorszenia warunków rolniczych. Budowa zapory Ilısu spowodowała zatopienie starożytnego miasta Hasankeyf i wysiedlenie około 80 000 osób. Chociaż projekt GAP miał przynieść korzyści gospodarcze, doprowadził do utraty ziemi, źródeł utrzymania i trudności w integracji wysiedlonych społeczności, w tym Kurdów.
Woda jest coraz częściej wykorzystywana jako broń w konfliktach zbrojnych, czego przykładem jest zawalenie się zapory Kachovka na Ukrainie, które doprowadziło do zniszczeń miast, zalania gospodarstw i kryzysu humanitarnego. Dane Pacific Institute wskazują, że liczba incydentów związanych z wodą rośnie – od 1990 do 2023 roku odnotowano 1473 takie przypadki, z czego prawie 72% miało miejsce w latach 2014–2023. Szczególnie narażone są Azja i Afryka, gdzie toczy się większość światowych konfliktów. Coraz więcej ekspertów ostrzega, że przyszłe wojny będą toczyły się właśnie o wodę.
Woda może być wykorzystywana jako narzędzie wojny, na przykład poprzez odcięcie jej dostaw, co wywołuje kryzys humanitarny. Przykładem jest zawalenie się zapory Kachovka na Ukrainie, które doprowadziło do zniszczenia miast, zalania terenów rolniczych oraz przerwania dostaw prądu i wody dla tysięcy ludzi. Była to jedna z najpoważniejszych katastrof przemysłowych i środowiskowych w Europie od dekad. Przyczyny zawalenia pozostają niejasne, ponieważ brak dostępu dla zewnętrznych śledczych utrudnia ustalenie, czy doszło do celowego działania, czy awarii konstrukcyjnej.
Chiny planują budowę największej hydroelektrowni na rzece Yarlung Tsangpo, co budzi obawy o wpływ na środowisko i gospodarkę wodną regionu. Obecnie Chiny są światowym liderem w budowie zapór – pięć z dziesięciu największych znajduje się na ich terytorium. Zapora Trzech Przełomów (TGD) na Jangcy wpłynęła na hydrologię rzeki, bioróżnorodność i ekosystemy, powodując fragmentację siedlisk, erozję delty i pogorszenie jakości wody.
Artykuł “Mega Dams of China: Trigger to India-China Conflict” analizuje wpływ chińskich hydroelektrowni na rzece Yarlung Tsangpo i ich potencjalne konsekwencje dla stosunków między Chinami a Indiami. Chiny planują budowę ogromnych zapór w Tybecie, w tym megazaporę w rejonie Medog, która mogłaby przewyższyć pod względem mocy słynną Zaporę Trzech Przełomów. Indie obawiają się, że Chiny mogą kontrolować przepływ wody do Brahmaputry, co wpłynie na dostępność zasobów wodnych w północno-wschodnich stanach Indii, takich jak Arunachal Pradesh i Assam. Istnieje ryzyko, że Pekin wykorzysta wodę jako narzędzie politycznego nacisku, podobnie jak ma to miejsce w przypadku zapór na Tygrysie i Eufracie.
Środowiskowe konsekwencje chińskich tam są również znaczące. Budowa zapór zmienia naturalny przepływ rzeki, wpływając na bioróżnorodność i cykle hydrologiczne. Zakłócenia w migracji ryb, zmniejszenie osadów transportowanych przez rzekę oraz wzrost ryzyka powodziowego w dolnym biegu Brahmaputry mogą prowadzić do erozji brzegów i degradacji terenów rolniczych w Indiach i Bangladeszu. Ponadto, teren Tybetu jest podatny na trzęsienia ziemi i osuwiska, a budowa wielkich zapór może zwiększyć ryzyko katastrof naturalnych, co zagraża zarówno ludności zamieszkującej te obszary, jak i infrastrukturze.
Indie z niepokojem obserwują chińskie inwestycje hydroenergetyczne i podejmują kroki w celu ochrony własnych interesów. Rozważają budowę własnych zapór na Brahmaputrze, aby kontrolować przepływ wód i zmniejszyć zależność od działań Pekinu. Rząd indyjski intensyfikuje także działania dyplomatyczne, starając się uzyskać dostęp do danych hydrologicznych z Chin oraz naciska na międzynarodową współpracę w zakresie zarządzania wodami transgranicznymi. W kontekście geopolitycznym zapór Chin stają się elementem szerszej rywalizacji strategicznej w Azji, obejmującej nie tylko kwestie wodne, ale także spory terytorialne i kwestie infrastrukturalne. Artykuł podkreśla, że przyszłe napięcia między Indiami a Chinami mogą się zaostrzyć, jeśli Chiny będą jednostronnie realizować swoje projekty hydroenergetyczne, ignorując wpływ na sąsiednie kraje.
Inną wielką kontrowersyjną zaporą jest Wielka Tama Etiopskiego Odrodzenia (GERD). Jest to największa elektrownia wodna w Afryce i jedna z największych na świecie. Zlokalizowana na Nilu Błękitnym w Etiopii, budzi kontrowersje i obawy wśród sąsiednich krajów, zwłaszcza Sudanu i Egiptu, które w dużym stopniu zależą od wód Nilu. Budowa zapory, rozpoczęta w 2011 roku, miała na celu zwiększenie produkcji energii elektrycznej w Etiopii, co ma kluczowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego kraju. Jednak Egipt i Sudan obawiają się, że kontrola Etiopii nad przepływem rzeki wpłynie na ich zasoby wodne, szczególnie w okresach suszy.
Egipt, który czerpie ponad 90% swojej wody z Nilu, uważa GERD za zagrożenie dla bezpieczeństwa wodnego i od dawna domaga się międzynarodowych gwarancji dotyczących ilości wody, która będzie przepływać przez zaporę. Sudan, mimo początkowego poparcia dla projektu, zaczął wyrażać obawy związane z potencjalnym wpływem na regulację powodzi oraz na własne tamy i systemy nawadniające. Spory te doprowadziły do wieloletnich negocjacji między trzema krajami, które nie zakończyły się jednak wiążącym porozumieniem.
Etiopia argumentuje, że GERD nie tylko zapewni energię milionom ludzi, ale również pomoże w stabilizacji przepływu wody, zapobiegając ekstremalnym powodziom. Mimo to, pozostaje wiele nierozwiązanych kwestii, takich jak tempo napełniania zbiornika, potencjalne skutki dla ekosystemów rzecznych oraz mechanizmy zarządzania wodą w okresach suszy. Projekt GERD stał się więc nie tylko kluczowym elementem polityki wewnętrznej Etiopii, ale także jednym z najbardziej spornych projektów infrastrukturalnych w Afryce, z dalekosiężnymi konsekwencjami dla całego regionu Nilu.
Zapory wodne, zwłaszcza te o dużej skali, mają istotny wpływ na środowisko i społeczeństwo. Zakłócają naturalne cykle wody i sedymentacji, co prowadzi do erozji brzegów rzek, zmniejszenia żyzności dolin rzecznych oraz pogorszenia jakości wody. Wprowadzenie zapór często wiąże się również z utratą siedlisk dla wielu gatunków oraz zaburzeniami ekosystemów wodnych.
Jednym z kluczowych problemów związanych z budową zapór jest wpływ na bioróżnorodność. Blokowanie rzek ogranicza migrację ryb, co może prowadzić do spadku populacji i zakłóceń w łańcuchach pokarmowych. Wiele gatunków, szczególnie tych wędrownych, jest zagrożonych wyginięciem na skutek zmiany środowiska naturalnego.
Kilka gatunków ryb jest uzależnionych od swobodnego poruszania się w rzece, zarówno w celu powrotu do miejsca narodzin na tarło, jak i w poszukiwaniu pożywienia. Budowa zapór ma również poważne konsekwencje dla ryb migrujących – ponad 58 000 zapór na świecie przyczyniło się do zmniejszenia populacji tych ryb o 76% od 1970 roku, a liczebność “mega ryb” spadła o 94%. Poza zaporami, ryby migrujące są zagrożone przełowieniem, zanieczyszczeniem wód i wydobyciem piasku, co pogłębia kryzys. Raport “The World’s Forgotten Fishes” wskazuje, że różnorodność gatunkowa ryb słodkowodnych jest kluczowa dla zdrowia rzek i terenów podmokłych, a ich spadek negatywnie wpływa na społeczności zależne od zasobów wodnych.
Fundacja Save the Tigris & Humat Dijlah w swoim raporcie wskazuje, że zbiornik zaporowy jest zwykle znacznie uboższy w gatunki niż naturalny ekosystem rzeki, którą zastępuje. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest fakt, że tamy odcinają korytarze migracyjne. Migracja ma zasadnicze znaczenie dla zwierząt i owadów wodnych, które muszą korzystać z różnych części systemu rzecznego w różnych okresach swojego cyklu życia. Ponieważ środowisko rzeki jest często niszczone i odbudowywane, gatunki rzeczne muszą być w stanie kolonizować i rozprzestrzeniać się na nowo utworzone obszary. Na wegetację, a zwłaszcza na rozmieszczenie roślin z owocami i nasionami o słabej jakości pływania, ma wpływ efekt barierowy zapór. Często można je znaleźć tylko po jednej stronie zapory. Ponadto inne gatunki wodne, takie jak ryby, są niezwykle podatne na oddziaływanie zapór.
Inną przyczyną spadku różnorodności biologicznej rzek jest zalewanie zbiorników zaporowych w górnym biegu rzeki, co powoduje zatapianie zwierząt i roślin. Tymczasowe przemieszczanie zwierząt z obszarów położonych w górnym biegu rzeki bez zabezpieczenia ich lub zintegrowania z nowymi siedliskami prowadzi jedynie do opóźnienia ich wyginięcia.
Zmiany w hydrologii rzek wpływają również na organizmy lądowe wzdłuż brzegów. Wiele gatunków roślin zależy od naturalnego cyklu zalewowego, który sprzyja rozprzestrzenianiu się nasion i regeneracji roślinności. Tamowanie rzek ogranicza te procesy, prowadząc do zmian w składu gatunkowego flory i fauny brzegowej. Ponadto osady, które normalnie byłyby transportowane w dół rzeki, zatrzymują się w zbiornikach, powodując erozję brzegów i delty rzeki, co ma dalekosiężne skutki dla ekosystemów przybrzeżnych i ludzi zależnych od tych obszarów.
Zapory zmieniają procesy biogeochemiczne w deltach i ekosystemach przybrzeżnych, wpływając na klimat regionalny i zdrowie ludzi. Zmniejszona dostawa osadów prowadzi do erozji brzegów rzek i wybrzeży, co wpływa na utratę siedlisk przyrodniczych i nasilenie ekstremalnych zjawisk pogodowych. Zmiany w przepływie wód mogą prowadzić do wzrostu liczby chorób zakaźnych, takich jak malaria i schistosomatoza, poprzez tworzenie nowych zbiorników wodnych sprzyjających rozmnażaniu wektorów chorób.
Dodatkowo, zbiorniki utworzone przez zapory wodne stają się źródłem emisji gazów cieplarnianych. Rozkładająca się materia organiczna na dnie tych zbiorników emituje metan, który jest wielokrotnie bardziej szkodliwy dla klimatu niż dwutlenek węgla. Niektóre zapory mogą również zwiększać zagrożenie sejsmiczne i geologiczne. Zmiany w ciśnieniu wód gruntowych oraz wstrząsy związane z magazynowaniem ogromnych ilości wody mogą powodować osuwiska i zwiększać ryzyko trzęsień ziemi, co stanowi dodatkowe zagrożenie dla ludności i infrastruktury.
Wpływ zapór na ekosystemy i społeczności wymaga dalszych badań oraz bardziej zrównoważonego podejścia do zarządzania zasobami wodnymi. Współpraca międzynarodowa i polityka wodna oparta na ochronie środowiska mogą pomóc w ograniczeniu negatywnych skutków budowy nowych zapór.
Bibliografia.
Abbas, A. (2022). Makhoul Dam and its impact on environment, culture, and society. (A. Ahmed, Trans.). Save the Tigris & Humat Dijlah.
Defence Research and Studies. (2024, October 5). Mega dams of China: Trigger to India-China conflict. Retrieved from https://dras.in/mega-dams-of-china-trigger-to-india-china-conflict/ Data: 20.12.2024 r.
Diehn, S. A. (2020, June 25). The environmental impact of mega-dams. DW. https://www.dw.com/en/five-ways-mega-dams-harm-the-environment/a-53916579
En-Nagre, K., Aqnouy, M., Ouarka, A., Naqvi, S. A. A., Bouizrou, I., El Messari, J. E. S., Tariq, A., Soufan, W., Li, W., & El-Askary, H. (2024). Assessment and prediction of meteorological drought using machine learning algorithms and climate data. Climate Risk Management, 45, Article 100630. https://doi.org/10.1016/j.crm.2024.100630 Data: 12.12.2024 r.(https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2212096324000470)
Foundation Save the Tigris. (n.d.). Catastrophic decline of Euphrates river water level. https://savethetigris.org/catastrophic-decline-of-euphrates-river-water-level/ data: 20.12.2024 r
Li, B., Chen, N., Wang, W., Wang, C., Schmitt, R. J. P., Lin, A., & Daily, G. C. (2021). Eco-environmental impacts of dams in the Yangtze River Basin, China. Science of The Total Environment, 774, 145743. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.145743
Shafaq News. (2024, November 18). Mesopotamia’s ancient rivers in peril: Iraq’s battle against water scarcity. https://shafaq.com/en/Report/Mesopotamia-s-ancient-rivers-in-peril-Iraq-s-battle-against-water-scarcity Data: 20.12.2024 r.
Shazil, M. S., Ahmad, S., Mahmood, S. A., Naqvi, S. A. A., Purohit, S., & Tariq, A. (2024). Spatio-temporal analysis of hydrometeorological variables for terrestrial and groundwater storage assessment. Groundwater for Sustainable Development, 27, Article 101333. https://doi.org/10.1016/j.gsd.2024.101333 (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352801X2400256X) Data: 12.12.2024 r.
Stokes, G. L., Smidt, S. J., Tucker, E. L., Cleary, M., Funge-Smith, S., Valbo-Jørgensen, J., Lowe, B. S., & Lynch, A. J. (2025). Adaptive capacities of inland fisheries facing anthropogenic pressures. Global Environmental Change, 90, Article 102949. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2024.102949 data: 20.12.2024 r. (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0959378024001535)
Water Fanack. (2024). Country reports. https://water.fanack.com/country-reports/ Data: 20.12.2024 r.
World Fish Migration Foundation. (2021). The world’s forgotten fishes. https://europe.nxtbook.com/nxteu/wwfintl/freshwater_fishes_report/index.php#/p/1 data: 29.12.2024 r.
Zhenli, H., & Li, H. (2024). Dams trigger exponential population declines of migratory fish. Science Advances, 10, eadi6580. https://doi.org/10.1126/sciadv.adi6580 data: 23.12.2024 r.
