Zmiana klimatu i jej wpływ na migrację

case study na podstawie wybranych państw Afryki

Praca podyplomowa napisana na kierunku Mitygacja i adaptacja do zmian klimatu na Uniwersytecie Gdańskim w Centrum Zrównoważonego Rozwoju napisana pod opieką naukową dr. hab. Katarzyny Kamińskiej- Korolczuk, prof. Uniwersytetu Gdańskiego.

Spis treści

Akronimy. 3

Wstęp. 8

Rozdział 1. 10

Pojęcie migracji i rys historyczny zjawiska. 10

1.1.          Pojęcie migracji i uchodźstwa. 10

1.2. Migracje klimatyczne. 19

1.3. Historyczne przykłady migracji wywołanych zmianami klimatycznymi 54

Podsumowanie rozdziału. 58

Rozdział 2. 60

Analiza zmiany klimatu i jej wpływu na migracje. 60

2.1.          Gazy cieplarniane. 63

2.2.          Wzrost temperatury. 70

2.3.          Wzrost poziomu mórz i erozja wybrzeży. 73

2.4.          Silne wiatry. 76

2.5.          Burze piaskowe i pyłowe. 78

2.6.          Zmiany w prądach oceanicznych i w lądowych zasobach wodnych. 80

Podsumowanie rozdziału. 87

Rozdział 3. 89

Afryka jako region zagrożony migracjami z powodu zmiany klimatu. 89

3.1.          Skutki zmiany klimatu w Afryce. 92

3.2.          Migracja klimatyczna w Afryce i jej implikacje dla świata. 97

3.3.          Case study – Etiopia i Somalia. 112

Podsumowanie rozdziału. 119

Zakończenie. 122

Bibliografia. 127

Akronimy

ACE – Adverse Childhood Experiences (Niekorzystne doświadczenia z dzieciństwa)

AfDB – African Development Bank. (Afrykański Bank Rozwoju).

APNOR – Asia Pacific Network for Refugees. (Sieć Azji i Pacyfiku Na Rzecz Uchodźców).

APTN – Aboriginal Peoples Television Network (Sieć telewizyjna ludów aborygeńskich).

AU – African Union. (Unia Afrykańska)

AUC – African Union Commission. (Komisja Unii Afrykańskiej)

CCRI – Children’s Climate Risk Index (Indeks ryzyka klimatycznego dla dzieci)

CIA – Central Intelligence Agency. (Centralna Agencja Wywiadowcza).

COP – Conference of The Parties. (Konferencja Stron).

CSA – Central Statistical Agency (Etiopski Centralny Urząd Statystyczny).

ECOSOC – United Nations Economic and Social Council. (Rada Gospodarcza i Społeczna Organizacji Narodów Zjednoczonych).

ECV – Essential climate variables (Istotne zmienne klimatyczne)

EHAGL – East and Horn of Africa and Great Lakes. (Wschód, Róg Afryki i Wielkie Jeziora).

EJF – Environmental Justice Foundation (Fundacja Sprawiedliwości Środowiskowej

EPRS – European Parliamentary Research Service (Biuro Analiz Parlamentu Europejskiego)

EU – European Union (Unia Europejska)

FAO – Food and Agriculture Organization of the United Nations. (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa).

Gap Southeastern Anatolia Project (Turkish: Güneydoğu Anadolu Projesi. Projekt Południowo-Wschodnia Anatolia)

GCF – Green Climate Fund (Zielony Fundusz Klimatyczny)

GCR – Global Catastrophic Risk (Globalne ryzyko katastroficzne)

GDI – Global Data Institute IOM (Globalny Instytut Danych IOM)

GERD – Grand Ethiopian Renaissance Dam. (Wielka Tama Renesansu w Etiopii)

GRID – Global Report On Internal Displacement (Globalny raport na temat przesiedleń wewnętrznych).

IDMC – Internal Displacement Monitoring Centre. (Centrum Monitorowania Przemieszczeń Wewnętrznych)

IDP – Internally Displaced Person. (Uchodźstwo wewnętrzne).

IFAD – International Fund for Agricultural Development. (Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa

IGAD – Intergovernmental Authority on Development (Międzyrządowy Organ ds. Rozwoju)

ILO – International Labour Organization (Międzynarodowa Organizacja Pracy).

IOM – International Organization for Migration. (Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji).

IPCC – Intergovernmental Panel on Climate Change. (Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu).

KNOMAD – The Global Knowledge Partnership on Migration and Development (Globalne Partnerstwo Wiedzy na Temat Migracji i Rozwoju)

MOP – Międzynarodowa Organizacja Pracy

MRFCJ – Mary Robinson Foundation For Climate Justice (Fundacja Mary Robinson Na Rzecz Sprawiedliwości Klimatycznej).

NASA – National Aeronautics and Space Administration. (Narodowa Agencja Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej)

NBER – National Bureau of Economic Research (Narodowe Biuro Badań Ekonomicznych).

ND-GAIN – Notre Dame Global Adaptation Initiative (Globalna Inicjatywa Adaptacyjna Notre Dame).

NETEC – National Emerging Special Pathogens Training and Education Center (rajowe Centrum Szkolenia i Edukacji w zakresie Pojawiających się Specjalnych Patogenów)

NSIDC – National Snow and Ice Data Center (Krajowe Centrum Danych o Śniegu i Lodzie)

NOAA – National Oceanic and Atmospheric Administration. (Narodowa Służba Oceaniczna i Atmosferyczna, Narodowa Agencja Oceanów i Atmosfery).

NUPI – Norwegian Institute of International Affairs (Norweski Instytut Spraw Międzynarodowych)

OECD – Organisation for Economic Co-operation and Development. (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju).

OHCHR – Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. (Wysoki komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw praw człowieka).

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych.

PDD – Platform on Disaster Displacement (Platforma ds. przesiedleń w wyniku klęsk żywiołowych).

PTSD – post-traumatic stress disorder (Zespół stresu pourazowego)

RCP – Representative Concentration Pathway (Reprezentatywne Ścieżki Stężeń),

SDS – Sand and dust storms (Burze piaskowe i pyłowe)

SIPRI – Stockholm International Peace Research Institute (Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem)

SSP – Shared Socioeconomic Pathways (Wspólne ścieżki społeczno-ekonomiczne)

TFD – Task Force on Displacement. (Zespół zadaniowy UNFCCC ds. przesiedleń)

UA – Unia Afrykańska.

UN – United Nations (Organizacja Narodów Zjednoczonych).

UNCCD United Nations Convention to Combat Desertification (Konwencja Narodów Zjednoczonych o Zwalczaniu Pustynnienia).

UNDESA – United Nations Department of Economic and Social Affairs (Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych Organizacji Narodów Zjednoczonych).

UNODC – Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (United Nations Office on Drugs and Crime),

UNDRR – United Nations Office for Disaster Risk Reduction. (Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Redukcji Ryzyka Katastrof)

UN Women – United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women. (ONZ Kobiety. Organizacji Narodów Zjednoczonych na rzecz Równości Płci i Wzmocnienia Kobiet)

UNEA – United Nations Environment Assembly. (Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska).

UNECA or ECA – United Nations Economic Commission for Africa. (Komisja Gospodarcza Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Afryki)

UNEP – United Nations Environment Programme (Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych)

UNFCCC – United Nations Framework Convention on Climate Change. (Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych W Sprawie Zmian Klimatu)

UN-Habitat United Nations Human Settlements Programme (Program Narodów Zjednoczonych ds. Osiedli Ludzkich).

UNHCR – United Nations High Commissioner for Refugees. (Agencja Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców)

UNICEF – United Nations International Children’s Emergency Fund, officially United Nations Children’s Fund. (Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci).

WFP – World Food Programme. (Światowy Program Żywnościowy).

WHO – World Health Organization. (Światowa Organizacja Zdrowia).

WIM – Warsaw International Mechanism for Loss and Damage (Platforma Warszawska ds. Strat i Szkód).

WMO – World Meteorological Organization. (Światowa Organizacja Meteorologiczna).

WWA – World Weather Attribution. (Światowa Atrybucja Pogody).

WZB – Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (Centrum Badań Nauk Społecznych w Berlinie)

„Świat, jaki stworzyliśmy, jest procesem naszego myślenia. Nie można go zmienić bez zmiany naszego myślenia” — Albert Einstein 

„Dla najbardziej bezbronnych ludzi na świecie zmiana klimatu jest surową rzeczywistością, która głęboko wpływa na ich życie” — powiedział Wysoki Komisarz ONZ ds. Uchodźców Filippo Grandi.  „Kryzys klimatyczny powoduje przesiedlenia w regionach, w których już mieszka duża liczba osób wyrwanych z korzeniami przez konflikt i brak bezpieczeństwa, pogłębiając ich trudną sytuację i pozostawiając ich bez bezpiecznego miejsca, do którego mogliby się udać”.[1]

Pisząc tę pracę, zdałem sobie sprawę, że uchodźstwo klimatyczne nie może być rozpatrywane w oderwaniu od zmian klimatu, ubóstwa, głodu i konfliktów zbrojnych. Czynniki te często współwystępują i wzajemnie się nasilają. Brak świadomości na temat wpływu antropogenicznych zmian klimatu na migrację nie oznacza, że taki wpływ nie istnieje. Co więcej, sami uchodźcy często nie postrzegają swojej decyzji o opuszczeniu domu jako związanej z klimatem. W badaniach ankietowych osoby migrujące rzadko wskazują zmiany klimatu jako bezpośrednią przyczynę. Jednak, kiedy pytania są bardziej szczegółowe, wyniki pokazują wyraźny związek między ich decyzjami a skutkami zmian klimatycznych.[2] W rozdziale pierwszym skoncentrowałem się na ukazaniu migracji klimatycznej jako procesu historycznego, który w ostatnich dekadach znacząco przyspieszył z powodu antropogenicznych zmian klimatycznych. Uważam, że migracja klimatyczna jest przede wszystkim reakcją adaptacyjną na ekstremalne zmiany środowiskowe, a brak możliwości przystosowania się do tych zmian lub minimalizacji ich skutków często zmuszają ludzi do opuszczenia swoich domów. Decyzja o migracji, choć adaptacyjna, jest głęboko traumatycznym doświadczeniem, szczególnie dla osób biednych i społecznie marginalizowanych. Wskazano, że ludzie o niskim statusie społecznym są najbardziej narażeni na skutki zmian klimatycznych i jednocześnie mają najmniej środków, aby się do nich dostosować. Dla wielu migracja jest jedynym wyjściem z sytuacji, która zagraża ich życiu, zdrowiu lub środkom utrzymania. Omówiłem też główne zjawiska związane z klimatem, które mają wpływ na migracje. Każda migracja jest zjawiskiem dynamicznym i wieloetapowym, w którym każda faza procesu migracyjnego może być wywołana innymi przyczynami. Specyfiką migracji klimatycznych, szczególnie w kontekście zaginięć, śmierci czy indywidualnych przenosin do miast, jest brak lub niekompletność danych. Wiele przypadków pozostaje nieudokumentowanych, co utrudnia ocenę rzeczywistej skali zjawiska i jego skutków społecznych oraz ekonomicznych. Niedostatek informacji szczególnie uwidacznia się przy analizie losów migrantów w krajach rozwijających się, gdzie rejestrowanie takich zdarzeń jest ograniczone, a migranci często „znikają” z radarów formalnych systemów monitorowania. Przedstawiłem główne przyczyny i efekty zmiany klimatu zarówno nagłe katastrofy, takie jak powodzie, huragany czy susze, jak i powolne zmiany środowiskowe, takie jak pustynnienie, erozja gleby czy podnoszenie się poziomu mórz. Migrację klimatyczną trzeba traktować jako zjawisko osadzone w kontekście historycznym. Migracje związane z warunkami środowiskowymi istniały od zawsze, ale w ostatnich dekadach nabrały intensywności z powodu działań człowieka, takich jak emisja gazów cieplarnianych i degradacja środowiska. Największy wpływ na zmianę mają kraje Globalnej Północy. Największy koszt ponoszą kraje o niskich możliwościach adaptacyjnych, kraje Globalnego Południa. Szczególnie widać to w Afryce, która boryka się z kolonialną przeszłością oraz szczególnie dotkliwymi skutkami zmian klimatu. poświęciłem przyszłości świata ze szczególnym uwzględnieniem zmian klimat i migracji związanych z nimi. Skala tego zjawiska, będzie zdecydowanie większa.Wstęp

Wstęp

Migracja klimatyczna to jedno z kluczowych wyzwań XXI wieku, które łączy w sobie skutki globalnych zmian środowiskowych, społecznych i politycznych. Zjawisko to obejmuje przemieszczanie się ludzi spowodowane bezpośrednimi lub pośrednimi skutkami zmian klimatycznych, takimi jak podnoszenie się poziomu mórz, ekstremalne zjawiska pogodowe, degradacja gleby czy niedobory wody. Zmiany klimatu coraz częściej są uznawane za „multiplikator zagrożeń” – czynnik potęgujący istniejące problemy, w tym nierówności ekonomiczne, konflikty zbrojne i kryzysy migracyjne.[3]

Według danych Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (IOM) w nadchodzących dekadach liczba migrantów klimatycznych może sięgać setek milionów, co wywiera presję na społeczności lokalne, państwa oraz instytucje międzynarodowe. Szczególnie narażone są kraje Globalnego Południa,[4] które zmagają się z ograniczonymi zasobami i infrastrukturą, ale także państwa przyjmujące migrantów, gdzie obserwuje się rosnące napięcia społeczne i trudności integracyjne. Migracja klimatyczna, choć coraz częściej zauważana w debacie publicznej i politycznej, pozostaje wyzwaniem regulacyjnym – nie istnieją bowiem jednoznaczne ramy prawne ani definicje, które precyzyjnie określałyby status migrantów klimatycznych.

Celem pracy jest przedstawienie migracji klimatycznej jako złożonego i wielowymiarowego zjawiska obejmującego wszystkie kontynenty. Holistyczna analiza pozwala zbadać przyczyny oraz skutki tego procesu z uwzględnieniem aspektów politycznych, socjoekonomicznych i środowiskowych. Autor podejmuje próbę odpowiedzi na pytania dotyczące powiązań między zmianami klimatycznymi a migracją, wskazując na współczesne wyzwania i potencjalne konsekwencje. Praca stara się odpowiedzieć na pytania badawcze: W jaki sposób zmiany klimatu wpływają na procesy migracyjne? Jakie działania mogą zostać podjęte, aby skutecznie zarządzać tym globalnym wyzwaniem?

Ponadto praca podejmuje próbę identyfikacji wyzwań związanych z brakiem uznania migrantów klimatycznych za uchodźców oraz analizy możliwych rozwiązań prawnych i politycznych w kontekście przyszłości migracji klimatycznych.

Analiza zjawiska migracji klimatycznej, jej przyczyn, konsekwencji oraz regulacji międzynarodowych i regionalnych jest zagadnieniem bardzo aktualnym. Praca skupia się na analizie przyczyn migracji klimatycznej oraz demograficznych i geograficznych wzorców tego zjawiska, a także podkreśla potrzebę uwzględnienia problematyki migracyjnej w globalnej debacie i polityce międzynarodowej. Szczególną uwagę poświęcono krajom Afryki Wschodniej, takim jak Etiopia i Somalia. Etiopia, mimo wyzwań środowiskowych i konfliktów, ma potencjał rozwojowy, podczas gdy Somalia zmaga się z chroniczną niestabilnością polityczną, dodatkowo potęgowaną zmianami klimatycznymi.

Metodą badawczą jest analiza danych zastanych, skupiająca się przede wszystkim na analizie najnowszych dokumentów renomowanych organizacji międzynarodowych, takich jak: FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa), IDMC (Internal Displacement Monitoring Centre), IOM (International Organization for Migration), UNHCR (Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców), WHO (Światowa Organizacja Zdrowia), WMO (Światowa Organizacja Meteorologiczna) oraz regulacji ONZ, Unii Europejskiej oraz innych regionalnych organizacji. Dodatkowo praca opiera się na publikacjach, które przedstawiają wyniki najnowszych badań naukowych zaczerpniętych z wiodących baz źródłowych takich jak Google Scholar, JSTOR, PLoS, ScienceDirect. Wykorzystano także analizę porównawczą do wykazania zachodzących zjawisk oraz studium przypadku, aby na przykładzie dwóch państw Afryki – Somalii i Etiopii – podkreślić znaczenie obserwowanych procesów.

Praca składa się z czterech rozdziałów, które kolejno przedstawiają najważniejsze aspekty związane z migracją klimatyczną. Rozdział pierwszy przedstawia definicję i podstawy teoretyczne migracji klimatycznej, omawiając różne podejścia badawcze oraz brak jednoznacznego statusu prawnego dla migrantów klimatycznych. Rozdział drugi analizuje przyczyny i mechanizmy migracji klimatycznej, koncentrując się na degradacji środowiska, niedoborach zasobów naturalnych oraz ekstremalnych zjawiskach pogodowych jako czynnikach wymuszających przemieszczanie się ludności. Rozdział trzeci skupia się na sytuacji w Afryce Wschodniej, w szczególności w Etiopii i Somalii. Przedstawia wpływ zmian klimatycznych na społeczności lokalne oraz ich konsekwencje społeczno-ekonomiczne i polityczne. Rozdział czwarty omawia możliwe scenariusze przyszłości migracji klimatycznej oraz rekomendacje dotyczące zarządzania tym procesem na poziomie międzynarodowym, w tym konieczność uznania migrantów klimatycznych na równi z uchodźcami wojennymi, a także potencjalne korzyści płynące z migracji dla krajów zmagających się z kryzysem demograficznym.

Zmiany klimatu mają bezpośredni wpływ na migracje ludności, przyczyniając się do przemieszczeń wymuszonych przez takie zjawiska jak podnoszenie się poziomu mórz, ekstremalne warunki pogodowe, pustynnienie i degradacja gruntów. Te czynniki środowiskowe stanowią kluczowe wyzwania, zmuszając miliony ludzi do opuszczania swoich domów w poszukiwaniu bezpieczniejszych miejsc do życia. Wybór tematu wynika z osobistych doświadczeń autora związanych z migracjami rodzin po II wojnie światowej oraz zainteresowania problematyką migracji i uchodźstwa. Istotnym impulsem była również sytuacja na polskiej granicy oraz wzrost radykalnych postaw wobec osób poszukujących schronienia.

Zmiana klimatu, wynikająca z działalności człowieka, wywiera wielowymiarowe skutki zarówno na środowisko, jak i społeczeństwo. Migracja klimatyczna staje się jednym z kluczowych wyzwań współczesności, wymagającym podejścia holistycznego oraz priorytetowego miejsca w polityce międzynarodowej.

Rozdział 1

Pojęcie migracji i rys historyczny zjawiska

1.1.        Pojęcie migracji i uchodźstwa

Migracja jest to dobrowolne przemieszczanie się, które wymaga zmiany miejsca zamieszkania i ma długoterminowy charakter. W badaniach demograficznych i statystyce publicznej wiąże się to z przekroczeniem uznanej granicy polityczno-administracyjnej.[5] Z kolei termin „uchodźstwo” odnosi się do osób zmuszonych do opuszczenia swojego kraju z powodu zagrożenia życia, prześladowań, konfliktów zbrojnych lub katastrof. Uchodźcy opuszczają swoje miejsce zamieszkania pod przymusem, z powodu braku bezpieczeństwa w swoim kraju. Termin „uchodźca” oznacza obywatela państwa trzeciego, który na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem ze względu na rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne lub przynależność do określonej grupy społecznej przebywa poza państwem.[6]

Uchodźcy są objęci ochroną prawną na mocy międzynarodowych traktatów, takich jak Konwencja Genewska z 1951 roku[7]. Kraje przyjmujące uchodźców mają obowiązek zapewnienia im ochrony i nie mogą odsyłać ich do kraju, gdzie groziłoby im niebezpieczeństwo (zasada non-refoulement). Uchodźcami zajmuje się Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw uchodźców UNHCR.

Nie istnieje żadna międzynarodowo przyjęta definicja prawna opisująca ludzi, którzy przemieszczają się z powodu czynników środowiskowych.[8] W aspekcie dotyczącym tematu tej pracy pojawił się termin „uchodźcy środowiskowi”. Program Narodów Zjednoczonych ds. Ochrony Środowiska (UNEP) określił „osoby, które zostały zmuszone do opuszczenia swojego tradycyjnego środowiska, tymczasowo lub na stałe, z powodu wyraźnego zakłócenia środowiska (naturalnego i/lub wywołanego przez ludzi), które zagroziło ich istnieniu i/lub poważnie wpłynęło na jakość ich życia”.[9] „Uchodźca klimatyczny” jest często używany w mediach do zdefiniowania osoby przesiedlonej w kontekście katastrof, takich jak susze, wzrost poziomu morza, a także ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak huragany, tsunami lub trzęsienia ziemi. Ta koncepcja nie istnieje w prawie międzynarodowym i nie jest popierana przez Platformę ds. przesiedleń w wyniku katastrof.[10] Państwa przyjmują różne podejścia do kwestii migracji klimatycznych. Niektóre z nich wprowadzają specjalne programy humanitarne, inne zaostrzają kontrolę granic a jeszcze inne nie podejmują żadnych konkretnych działań. Wiele państw koncentruje się na ochronie swoich granic przed napływem migrantów, co może prowadzić do łamania praw człowieka. Brak koordynacji między państwami pochodzenia, tranzytu i docelowymi utrudnia zarządzanie migracjami klimatycznymi. Kwestia migracji klimatycznych jest niezwykle złożona i wymaga kompleksowego podejścia. Brak jednolitego, międzynarodowego instrumentu prawnego oraz różnorodność podejść państwowych utrudniają skuteczne zarządzanie tym zjawiskiem. Konieczne są dalsze prace nad opracowaniem nowych rozwiązań prawnych i instytucjonalnych, które umożliwią ochronę praw osób zmuszonych do migracji z powodu zmian klimatycznych.

Komitet Praw Człowieka ONZ niedawno uznał w sprawie Teitiota przeciwko Nowej Zelandii, że w przyszłości, zgodnie z międzynarodowym prawem praw człowieka, skutki zmian klimatycznych w państwach przyjmujących mogą narazić jednostki na naruszenie ich praw, co wprowadza obowiązek non-refoulement – zakaz odsyłania osób do krajów, gdzie grozi im nieludzkie traktowanie lub krzywda. Zgodnie z niedawnymi wytycznymi prawnymi UNHCR, międzynarodowa ochrona uchodźców może obejmować osoby przemieszczające się w wyniku wtórnych skutków zmian klimatycznych, które spełniają warunki uzyskania statusu uchodźcy, takie jak konflikt zbrojny, w kontekście kryteriów zawartych w Konwencji o uchodźcach z 1951 r. dotyczących „dynamiki powiązań” Przesiedlenia klimatyczne mogą więc podlegać ochronie praw człowieka, zwłaszcza w przypadkach kumulacji naruszeń.[11]

Z kolei Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (IOM) definiuje „migrantów środowiskowych” jako osoby lub grupy ludzi, które w wyniku znaczących i negatywnych zmian w środowisku (np. katastrof naturalnych, suszy, podnoszenia się poziomu mórz, degradacji gruntów) opuszczają swoje miejsce zamieszkania. Migracja ta może być zarówno wewnętrzna, jak i międzynarodowa, czasowa lub trwała, a także dobrowolna lub wymuszona. Definicja ta obejmuje szerokie spektrum zjawisk związanych z przesiedleniami w kontekście zmian klimatycznych i degradacji środowiska. Definicja IOM jest dość szeroka, ponieważ obejmuje osoby zmuszone do przeprowadzki oraz osoby, dla których wyjazd jest wyborem. W Konwencji w sprawie zmian klimatu (UNFCCC) z 2010 r. określono trzy formy mobilności związane ze zmianą klimatu: przesiedlenia, migracje i planowane przesiedlenia.[12]

Porozumienia z Cancún (2010) w ramach UNFCCC wskazują trzy formy mobilności związanej ze zmianami klimatu: migracje, przesiedlenia i planowane przesiedlenia.[13] Rada Gospodarcza i Społeczna Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) określiła przesiedlenie wewnętrzne jako przymusowe przemieszczania się ludzi w obrębie kraju, w którym mieszkają. Osoby wewnętrznie przesiedlone (IDP) to „osoby lub grupy osób, które zostały zmuszone lub zmuszone do ucieczki lub opuszczenia swoich domów lub miejsc stałego pobytu, w szczególności w wyniku lub w celu uniknięcia skutków konfliktu zbrojnego, sytuacji powszechnej przemocy, naruszeń praw człowieka lub klęsk żywiołowych lub katastrof spowodowanych przez człowieka i które nie przekroczyły międzynarodowo uznanej granicy państwa”.[14]

Kolejne ustalenia dotyczące redukcji ryzyka katastrof można znaleźć w ramach Programu Sendai. Ramy z Sendai uznają przesiedlenia i migrację jako kluczowy element zarządzania ryzykiem katastrof. Podkreślają potrzebę działań zapobiegawczych, budowania odporności i planowania odpowiedzi na przesiedlenia spowodowane skutkami zmian klimatycznych i katastrofami naturalnymi. Dokument promuje migrację jako element adaptacji, ale jednocześnie wskazuje na konieczność ochrony osób najbardziej narażonych oraz wspierania ich w procesie odbudowy i relokacji. Celem programu jest znaczące ograniczenie ryzyka wystąpienia katastrof oraz strat w ludziach, środkach do życia i zdrowiu, a także strat w dobrach gospodarczych, materialnych, społecznych, kulturowych i środowiskowych osób, przedsiębiorstw, społeczności i krajów w ciągu najbliższych 15 lat.[15]

Porozumienie paryskie przyjęte podczas COP21 w 2015 roku stanowi ważny dokument międzynarodowy w walce ze zmianami klimatycznymi. Jego głównym celem jest ograniczenie globalnego ocieplenia do poziomu znacznie poniżej 2°C względem epoki przedindustrialnej, dążąc do 1,5°C. Choć porozumienie nie odnosi się bezpośrednio do migracji klimatycznej, zawiera elementy, które pośrednio wpływają na ten problem. Porozumienie paryskie uznaje, że skutki zmian klimatu, takie jak: wzrost poziomu mórz, ekstremalne zjawiska pogodowe (susze, powodzie, huragany), degradacja środowiska (pustynnienie, utrata zasobów wodnych), prowadzą do przymusowej migracji ludności oraz przesiedleń. Szczególnie zagrożone są kraje rozwijające się i małe państwa wyspiarskie (np. Malediwy, Kiribati). Adaptacja i migracja klimatyczna. Porozumienie paryskie podkreśla znaczenie adaptacji do zmian klimatycznych, aby ograniczyć skutki przymusowej migracji. Kluczowe mechanizmy to:

1. wsparcie dla krajowych planów adaptacyjnych (NAPs): Mają one na celu zwiększenie odporności społeczności najbardziej narażonych, co może zmniejszyć potrzebę migracji.
2. budowanie odporności społeczności lokalnych: Poprzez rozwój infrastruktury, systemów zarządzania zasobami wodnymi oraz wzmocnienie rolnictwa odpornego na zmiany klimatu.
3. adaptacja może pozwolić ludziom pozostać na swoich terytoriach, zmniejszając presję migracyjną.
4. współpraca międzynarodowa i sprawiedliwość klimatyczna. Porozumienie podkreśla zasadę wspólnych, ale zróżnicowanych obowiązków, co oznacza, że kraje rozwinięte, jako główni emitenci gazów cieplarnianych, mają obowiązek wspierać finansowo i technologicznie kraje rozwijające się.
5. Fundusz Adaptacyjny i Zielony Fundusz Klimatyczny (GCF): Mechanizmy te wspierają projekty zwiększające odporność na zmiany klimatu, co pośrednio zmniejsza ryzyko migracji klimatycznej.
6. Platforma ds. przesiedleń przy UNFCCC. W ramach Porozumienia paryskiego powstała specjalna Task Force on Displacement TFD (Platforma ds. przesiedleń) pod egidą UNFCCC. Zespół zadaniowy został utworzony w ramach Porozumienia Paryskiego (COP21) oraz Platformy Warszawskiej ds. Strat i Szkód (WIM – Warsaw International Mechanism for Loss and Damage). Jej zadaniem jest: zbadanie przyczyn przesiedleń związanych z klimatem, propozycja rozwiązań dla lepszego zarządzania migracją klimatyczną, opracowanie strategii prewencyjnych, które mają na celu zmniejszenie liczby osób zmuszonych do migracji.[16]

Inny dokument – Globalne porozumienie na rzecz bezpiecznej, uporządkowanej i regularnej migracji wypracowane w 2018 r. uznaje potrzebę wzmocnienia wspólnej analizy i wymiany informacji w celu lepszego mapowania, zrozumienia, przewidywania i reagowania na ruchy migracyjne, takie jak te, które mogą być wynikiem nagłych lub powolnych klęsk żywiołowych oraz negatywnych skutków zmiany klimatu, a także opracowania strategii adaptacyjnych i odporności, biorąc pod uwagę potencjalne skutki dla migracji.

Istnieje wiele rodzajów migracji. Migracja przymusowa ze względu na zmiany klimatu jest procesem, w którym ludzie są zmuszeni do opuszczenia swoich miejsc zamieszkania z powodu zagrożeń naturalnych lub spowodowanych przez człowieka. Jest to związane z sytuacjami, które zagrażają ich życiu, zdrowiu lub źródłom utrzymania. Do kluczowych przyczyn przymusowej migracji klimatycznej należą: klęski żywiołowe (np. huragany, susze, powodzie, cyklony), katastrofy ekologiczne (np. degradacja gleby, pustynnienie)[17], zanieczyszczenia i wypadki przemysłowe (np. awarie chemiczne, nuklearne), długoterminowe skutki zmian klimatycznych (np. podnoszenie się poziomu mórz, zagrożenie wysp i obszarów przybrzeżnych). Większość decyzji o migracji wynika z braku alternatyw, np. w sytuacjach, gdy dalsze pozostanie w miejscu zamieszkania grozi śmiercią, głodem lub utratą źródeł dochodu. Może obejmować migrację wewnętrzną (w ramach kraju) lub międzynarodową, a także tymczasowe lub trwałe przesiedlenia.[18] Z kolei migracja mieszana to termin, który odnosi się do złożonej kompozycji przepływów migracyjnych, które mogą obejmować różnorodne formy migracji, takie jak migracja dobrowolna, przymusowa, wewnętrzna oraz międzynarodowa. Z jednej strony, analizy tego zjawiska koncentrują się na różnorodności i złożoności samych przepływów, które mogą być wynikiem różnych czynników, takich jak sytuacja ekonomiczna, konflikty zbrojne, zmiany klimatu czy polityka migracyjna. Z drugiej strony, ważne jest również uwzględnienie mieszanych motywacji jednostek do przemieszczania się. Osoby migrujące często kierują się nie tylko chęcią poprawy warunków życia, ale także ucieczką przed zagrożeniami, poszukiwaniem lepszych możliwości edukacyjnych czy chęcią zjednoczenia z rodziną. W związku z tym, migracja mieszana wymaga holistycznego podejścia, które uwzględnia zarówno złożoność przepływów, jak i różnorodność motywacji, które kierują jednostkami w ich decyzjach o migracji.[19]

Przemieszczanie się w wyniku katastrofy „odnosi się do sytuacji, w których ludzie są zmuszeni lub zobowiązani do opuszczenia swoich domów lub miejsc stałego pobytu, w szczególności w wyniku lub w celu uniknięcia skutków katastrof wywołanych przez zagrożenia naturalne. Takie przemieszczenie może przybrać formę spontanicznej ucieczki lub ewakuacji zarządzonej lub wymuszonej przez władze. Takie przemieszczenie może mieć miejsce w obrębie kraju lub przez granice międzynarodowe”.[20] A planowana relokacja „w kontekście katastrof lub degradacji środowiska, w tym z powodu skutków zmiany klimatu, [odnosi się do] zaplanowanego procesu, w którym osoby lub grupy osób przemieszczają się lub otrzymują pomoc w przeprowadzce z dala od swoich domów lub miejsca tymczasowego zamieszkania, osiedlają się w nowej lokalizacji i zapewniają warunki do odbudowy swojego życia. Termin ten jest powszechnie używany do identyfikacji relokacji przeprowadzanych w granicach państwowych pod nadzorem państwa i oznacza długi proces, który trwa do momentu, gdy „przesiedlone osoby zostaną włączone do wszystkich aspektów życia w nowym otoczeniu i nie będą już miały potrzeb ani podatności wynikających z zaplanowanej relokacji.^[21]

W dokumencie Komisji Europejskiej „Zmiana klimatu, degradacja środowiska i migracja” (Climate change, environmental degradation, and migration) wyróżniono kategorie terminologiczne odnoszące się do ludzi przemieszczających się z powodów środowiskowych i klimatycznych takie jak:

1. migrant wywołany przez środowisko (environmentally induced migrant). Jest to szerokie pojęcie obejmujące różne typy migracji spowodowanych degradacją środowiska lub zmianami klimatycznymi. Termin odnosi się zarówno do migracji wewnętrznych (wewnątrz państwa), jak i międzynarodowych, w których czynniki środowiskowe są główną przyczyną opuszczenia miejsca zamieszkania.
2. przesiedleniec spowodowany przez środowisko (environmentally displaced person). Dotyczy osób przemieszczających się w ramach „ostatniej deski ratunku” (last resort), kiedy zmiany środowiskowe uniemożliwiają dalsze życie w danym miejscu. Termin ten często wskazuje na brak alternatywnych opcji i odnosi się głównie do przymusowej migracji.[22]

Z tematem pracy związane są także terminy: „mobilność ludzi”, „mobilność klimatyczna”, „mobilność środowiskowa”, „mobilność człowieka w kontekście zmiany klimatu” i „migracja w trudnej sytuacji”. Mobilność oznacza: przemieszczanie się osób, w tym tymczasowe lub długoterminowe, krótko- lub długodystansowe, wewnętrzne lub międzynarodowe, dobrowolne lub przymusowe, sezonowe lub stałe, a także planowana relokacja. Mobilność ludzi w kontekście zmiany klimatu jest używana do opisania takich przemieszczeń z przyczyn związanych ze skutkami zmiany klimatu. Obejmuje wszelkie aspekty przemieszczania się osób, w tym przemieszczenia wewnętrzne i transgraniczne, migracje oraz planowaną relokacji. Jest zazwyczaj wieloprzyczynowa, a bezpośrednie powiązania z czynnikami środowiskowymi są trudne do wyodrębnienia. Jednak dowody na te powiązania rosną, a zrozumienie złożoności poprawia się.[23]

Nielegalny uchodźca/migrant to termin używany w debatach na temat migracji, ale jest on często krytykowany i nieprecyzyjny. Według prawa międzynarodowego osoba, która ubiega się o status uchodźcy, nie może być uznawana za „nielegalną” ze względu na sposób, w jaki wjechała do kraju lub przebywa na jego terytorium. Termin „nielegalny uchodźca” jest sprzeczny z prawem międzynarodowym, które uznaje prawo każdej osoby do ubiegania się o azyl. Status uchodźcy określa się dopiero po rozpatrzeniu wniosku o azyl, a osoby oczekujące na decyzję są „wnioskodawcami o azyl” a nie nielegalnymi migrantami. W niektórych przypadkach, sposób wjazdu do kraju (np. przekroczenie granicy poza wyznaczonymi punktami) może naruszać przepisy krajowe, ale osoba nadal ma prawo do rozpatrzenia wniosku o azyl. Zamiast określenia „nielegalny uchodźca,” stosuje się termin „nieregularny migrant” który oznacza osobę, która przekroczyła granicę bez stosownych dokumentów, ale niekoniecznie ubiega się o azyl. I „osoba ubiegająca się o azyl” – oznacza osobę oczekująca na decyzję w sprawie uznania jej za uchodźcę. Zgodnie z prawem międzynarodowym nie istnieje pojęcie „nielegalnego uchodźcy.” Każda osoba uciekająca przed prześladowaniami ma prawo do ubiegania się o azyl, niezależnie od sposobu przekroczenia granicy. Należy unikać tego określenia, zastępując je terminami zgodnymi z przepisami i neutralnymi w kontekście humanitarnym.[24]

Z tematem pracy ściśle związane są także następujące terminy, które warto doprecyzować w tym rozdziale:

1. Katastrofa to poważne zakłócenie funkcjonowania społeczności lub społeczeństwa, skutkujące rozległymi stratami w ludziach, zasobach materialnych, ekonomicznych lub środowiskowych, które przekraczają możliwości samodzielnego radzenia sobie. Według Biura Narodów Zjednoczonych ds. Redukcji Ryzyka Katastrof (UNDRR). katastrofy związane są głównie z zagrożeniami hydrometeorologicznymi, klimatycznymi oraz geofizycznymi, często wynikającymi z globalnego ocieplenia spowodowanego działalnością człowieka.
2. Nagłe katastrofy obejmują zagrożenia hydrometeorologiczne, takie jak powodzie, burze wiatrowe czy osuwiska błotne oraz zagrożenia geofizyczne, w tym trzęsienia ziemi, tsunami czy erupcje wulkanów.
3. Katastrofy o powolnym początku odnoszą się do procesów degradacji środowiska, takich jak susze i pustynnienie, zwiększone zasolenie, podnoszenie się poziomu mórz i rozmarzanie wiecznej zmarzliny.

 1.2. Migracje klimatyczne

Kryzys klimatyczny jest przede wszystkim kryzysem człowieka, którego doświadczenie zależy od miejsca zamieszkania i sytuacji społecznej. Miliony ludzi na świecie zmuszono do opuszczenia domów z powodu przemocy, konfliktów i zagrożeń klimatycznych. W ciągu ostatnich 10 lat liczba osób przymusowo przesiedlonych podwoiła się, osiągając ponad 120 milionów najwyższy poziom w historii.[26]

Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 1 przemieszczenia wewnętrzne mogą zdarzyć się wszędzie. W 2023 r. odnotowano 46,9 mln przesiedleń wewnętrznych lub ruchów w 151 krajach i terytoriach. Wszystkie oprócz trzech z 45 krajów i terytoriów, które zgłosiły przesiedlenia w związku z konfliktami w zeszłym roku, zgłosiły również przesiedlenia w związku z katastrofami. 148 krajów i terytoriów zgłaszających przesiedlenia w związku z katastrofami obejmuje kraje o wysokich dochodach, takie jak Kanada i Nowa Zelandia, które zgłosiły najwyższe liczby w historii.[27]

Liczba osób przymusowo przesiedlonych na świecie nigdy nie była wyższa, częściowo ze względu na tempo i skalę zmian klimatycznych. Oprócz powodzi i cyklonów, które mogą siać spustoszeni i wysiedlać całe społeczności w ciągu kilku godzin, powolne zmiany środowiskowe, takie jak podnoszenie się poziomu mórz, susze, pustynnienie i rosnące temperatury, mogą zmusić ludzi do rezygnacji ze swoich gruntów, domów i społeczności, a także tradycyjnych sieci wsparcia i sieci bezpieczeństwa socjalnego.^[28] Migranci generalnie przyczyniają się do bogactwa społeczeństw przyjmujących bardziej niż kosztują.^[29]

Rysunek 1  

Przemieszczenia wewnętrzne

Żródło: Internal Displacement Monitoring Centre. (2024). Internal displacements by conflict and disasters in 2023. IDMC. https://www.internal-displacement.org/global-report/grid2024/ data: 26.12.2024 r.

Katastrofy takie jak powodzie, pożary lasów lub burze, zmuszają miliony ludzi każdego roku do przesiedlenia się w obrębie swoich krajów. Ekstremalne warunki środowiskowe i towarzyszące im wyzwania, takie jak zniszczone uprawy w wyniku ekstremalnych susz lub powodzi, zmuszają wielu do opuszczenia swoich domów w poszukiwaniu nowych źródeł utrzymania[30]

Migracja, choć wywołana często trudnymi warunkami, może przyczynić się do wzrostu odporności społeczności narażonych na zmiany klimatu, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Transfery pieniężne, wiedza oraz tworzenie nowych możliwości gospodarczych wspierają rozwój lokalny, redukując jednocześnie ubóstwo i zwiększając inkluzywność społeczną. Aby w pełni wykorzystać ten potencjał, kluczowe jest wspieranie polityk migracyjnych, które sprzyjają integracji i rozwojowi zarówno krajów pochodzenia, jak i krajów docelowych.[31]

Badania nad migracjami klimatycznymi ewoluują, oferując bardziej kompleksowe podejście do zjawiska migracji w kontekście zmian klimatycznych. Współczesne podejściu uwzględniają dwa główne nurty koncepcyjne:

1. migracja jako strategia adaptacyjna, w tym ujęciu migracja nie jest jedynie konsekwencją zmian klimatycznych, ale celową i aktywną strategią, którą ludzie podejmują w celu zmniejszenia ryzyka i zwiększenia swojej odporności na skutki zmian klimatu. Badania w tym nurcie podkreślają:
2. funkcję migracji w dywersyfikacji dochodów – migracja pozwala gospodarstwom domowym na rozproszenie źródeł dochodu, co zwiększa ich stabilność w obliczu niestabilnych warunków środowiskowych.
3. zdolność do przystosowania się do nowych realiów – migracja może wspierać społeczności w adaptacji do zmieniających się warunków poprzez transfer wiedzy, technologii i zasobów finansowych.
4. wkład w bezpieczeństwo klimatyczne – migracja jako reakcja na ryzyko klimatyczne (np. susze, powodzie) może być skutecznym mechanizmem ochrony przed katastrofami środowiskowymi.
5. migracja i adaptacja w szerszym kontekście społeczno-ekonomicznym – drugi nurt badań postrzega migrację jako element bardziej złożonych systemów społecznych, uwzględniając szersze realia życia ludzi. Migracja jest tu analizowana nie tylko w kontekście redukcji ryzyka, ale także jako proces wpływający na dobrostan migrantów i społeczności. Kluczowe aspekty tego podejścia to:
6. dobrostan migrantów – badania koncentrują się na zdolności migrantów do prowadzenia sensownego życia w nowych miejscach, uwzględniając aspekty ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Efekty migracji na społeczności docelowe i wysyłające – analiza obejmuje zarówno korzyści, takie jak transfery finansowe (remitencje), jak i wyzwania, np. integrację kulturową czy nierówności społeczne,
7. długoterminowe konsekwencje migracji – badania uwzględniają wpływ migracji na zmiany strukturalne, np. w systemach pracy, edukacji czy zdrowia.

W obliczu tych dwóch nurtów badania coraz częściej koncentrują się na:

1. holistycznym podejściu do migracji klimatycznej, które uwzględnia zarówno jej przyczyny, jak i skutki, w tym społeczno-ekonomiczne i kulturowe. Integracji migracji z politykami adaptacyjnymi, co pozwala na lepsze zarządzanie migracjami jako częścią globalnej odpowiedzi na zmiany klimatu.
2. uwzględnieniu perspektywy migrantów – ich doświadczeń, oczekiwań i zdolności do osiągania dobrostanu w nowych warunkach.

Taka zmiana perspektywy pozwala na lepsze zrozumienie migracji klimatycznych nie tylko jako mechanizmu przetrwania, ale także jako narzędzia wspierającego rozwój i adaptację społeczności w zmieniającym się świecie.[32]

W ostatnich latach skutki zmian klimatycznych stały się coraz bardziej widoczne, zakłócając każdy aspekt ludzkiego społeczeństwa.[33] Ekstremalne zjawiska, takie jak susze i fale upałów, występują coraz częściej na całym świecie.[34] Szczególnie dotknięte są kraje o średnich i niskich dochodach, położone w regionach równikowych i na niskich szerokościach geograficznych, gdzie zmiany klimatu zakłócają zaopatrzenie w wodę, produkcję rolną oraz środki do życia.[35] Zmiany te mają nieproporcjonalny wpływ na ludność wiejską i marginalizowane grupy w tych krajach, pogłębiając ubóstwo, nierówności i konflikty. W rezultacie mogą one dodatkowo osłabiać potencjał wzrostu gospodarczego i rozwoju.[36]       Wpływ katastrof na mobilność ma zróżnicowany charakter – od krótkoterminowej migracji wewnętrznej po długoterminowe przesiedlenia, od dobrowolnej migracji do przymusowe wysiedlenia. Przymusowe przesiedlenie, niezależnie od jego długości, wiąże się z ogromnym cierpieniem   i stratami. Choć konflikty są główną przyczyną przesiedleń, zmiany klimatu pogłębiają tę trudną rzeczywistość. W nieproporcjonalny sposób dotykają najbardziej narażone grupy społeczne, w tym uchodźców, przesiedleńców i społeczności, które ich przyjmują. Osoby przesiedlone, często pozbawione stabilnych warunków mieszkaniowych, bezpieczeństwa finansowego, wsparcia instytucjonalnego i dostępu do podstawowych usług, są szczególnie bezbronne wobec katastrof, takich jak powodzie, susze i fale upałów, oraz mają ograniczone możliwości odbudowy po takich zdarzeniach. Kryzys klimatyczny jest nierozerwalnie związany z konfliktami i przymusowymi przesiedleniami.

Te złożone powiązania wpływają na to, jak ludzie doświadczają przesiedleń, a także czy są zmuszeni do ponownego przemieszczania się. Obecna sytuacja przesiedlonych oraz społeczności ich przyjmujących jest często marginalizowana. Tymczasem dane ujawniają dramatyczną skalę problemu: aż 90 milionów przesiedleńców żyje w krajach o wysokim lub ekstremalnym narażeniu na zagrożenia klimatyczne, a prawie połowa z nich ponosi ciężar zarówno konfliktów, jak i skutków zmian klimatycznych. Najbardziej dotknięte kraje to Sudan, Syria, Haiti, Demokratyczna Republika Konga, Liban, Birma, Etiopia, Jemen i Somalia.[37] Większość przesiedlonych i uchodźców jest w bardzo ciężkiej sytuacji, ponieważ coraz częściej nie mają, dokąd się udać, ponieważ zmiany klimatu niszczą zarówno ich ojczyzny, jak i potencjalne miejsca schronienia. Kryzys klimatyczny popycha już zagrożone populacje z jednego ryzyka w drugie. Obecnie 23,5 miliona przesiedlonych osób pochodzi z krajów, które w przyszłości będą jeszcze bardziej narażone na zmiany klimatu. Większość z nich migruje do obszarów narażonych na podobne lub większe zagrożenia klimatyczne. przykładowo, 38% przesiedlonych Wenezuelczyków (prawie 3 miliony) przemieściło się do Kolumbii, kraju dotkniętego poważnymi zagrożeniami naturalnymi. Podobnie 86% uchodźców z Afganistanu znalazło schronienie w Iranie i Pakistanie, gdzie zagrożenia klimatyczne są jeszcze większe. Z Mjanmy, jednego z najbardziej narażonych na zmiany klimatu krajów, 72% uchodźców trafiło do Bangladeszu, gdzie zagrożenia naturalne klasyfikowane są jako ekstremalne.[38]

Zmiany klimatu sprawiają, że zjawiska związane z pogodą, które powodują przesiedlenia ludzi, stają się częstsze i bardziej intensywne. Sprawia również, że społeczności stają się bardziej podatne na zagrożenia.[39]

UNHCR poinformował, że pod koniec 2022 r.  na całym świecie przesiedlono 108,4 mln osób, a liczba ta obejmuje uchodźców, osoby ubiegające się o azyl, osoby wewnętrznie przesiedlone (IDP) i inne osoby potrzebujące ochrony międzynarodowej. W samej Afryce Wschodniej z ochrony tej organizacji korzysta 5 349 646 osób. Są to uchodźcy z terenów objętych wojnami lub będącymi ofiarami innych zdarzeń zagrażających ich życiu. Wojny i destabilizacja polityczna, społeczna wpływają negatywnie na stan środowiska i możliwości adaptacyjnych do jego zmiany. W wielu przypadkach osoby uciekające ze swojego miejsc zamieszkania zmuszone są do tego z wielu współistniejących przyczyn.

Rysunek 2 

Przedstawienie powiązań między konfliktem, zmianami klimatu i przymusowymi wysiedleniami na podstawie raportu „Moving from Reaction to Action – Anticipating Vulnerability Hotspots in the Sahel”

Źródło: Office of the United Nations Special Coordinator for Development in the Sahel. (2022). Moving from response to action: Anticipating hotspots in the Sahel. https://reliefweb.int/attachments/124fa424-48b6-4218-bfe7-d84925dae9fd/SAHEL-PREDICTIVE-ANALYTICS-REPPORT-compresse.pdf data.23.12.2024 r.

Większość osób zmuszonych do ucieczki z powodu katastrof związanych z klimatem przemieszcza się wewnątrz własnych krajów. W 2022 roku katastrofy wywołały rekordowe 32,6 miliona przesiedleń wewnętrznych, z czego 98% wynikało z zagrożeń pogodowych, takich jak powodzie, burze, pożary lasów i susze.

 Rysunek 3

Grafika przedstawiająca dane dotyczące przesiedleń spowodowanych klęskami żywiołowymi w danym okresie, z łączną liczbą 26,4 miliona przesiedleń

Źródło: IDMC. (2024). 2023 global report on internal displacement (GRID). Internal Displacement Monitoring Centre

Powyższy rysunek przedstawia dane dotyczące przesiedleń spowodowanych klęskami żywiołowymi w danym okresie, z łączną liczbą 26,4 miliona przesiedleń. Dane podzielono na przesiedlenia spowodowane zdarzeniami związanymi z pogodą oraz zjawiskami geofizycznymi: Zdarzenia związane z pogodą (20,3 mln): Powodzie: 9,8 mln przesiedleń; Burze: 9,5 mln przesiedleń. Susze: 491 tys. przesiedleń. Pożary: 435 tys. przesiedleń. Inne zdarzenia pogodowe: 134 tys. przesiedleń. Zdarzenia geofizyczne (6,1 mln): Trzęsienia ziemi: 6,1 mln przesiedleń. Inne zdarzenia geofizyczne: 57 tys. przesiedleń Podsumowując: Około 1/4 wszystkich przesiedleń związanych z katastrofami była wynikiem trzęsień ziemi. Zanotowano 1/3 spadek przesiedleń spowodowanych katastrofami pogodowymi w porównaniu z rokiem 2022, co częściowo wynika z zakończenia zjawiska La Niña oraz początku El Niño.

Z kolei rysunek 4 ilustruje całkowitą liczbę osób żyjących na wysiedleniu wzrosła o 51% w ciągu ostatnich pięciu lat, która osiągnęła rekordową liczbę 75,9 milionów ludzi w 116 krajach na koniec 2023 r.

Rysunek 4

Całkowita liczba osób żyjących na wysiedleniu

Źródło: IDMC. (2024). 2023 global report on internal displacement (GRID). Internal Displacement Monitoring Centre

Kolejna grafika, ta zawarta na rysunku 5, pokazuje, że do połowy 2024 r. na całym świecie było 122,6 mln osób przymusowo przesiedlonych z powodu prześladowań, konfliktów, przemocy, naruszeń praw człowieka lub poważnych zakłóceń porządku publicznego. Kluczowe kategorie przedstawione na rysunku to: osoby wewnętrznie przesiedlone (IDP): 68,3 mln osób zostało przesiedlonych w obrębie własnych krajów (dane pochodzą z IDMC z końca 2023 r.); uchodźcy: 37,9 mln osób przekroczyło granice międzynarodowe w poszukiwaniu schronienia; osoby ubiegające się o azyl: 8 mln osób obecnie ubiega się o azyl w innych krajach. Inne osoby potrzebujące ochrony międzynarodowej: 5,8 mln osób należy do tej kategorii. Ogólny trend wzrostowy we wszystkich kategoriach przesiedleń jest widoczny na wykresach liniowych obejmujących lata 2000–2024. Dane wskazują na konieczność pilnej współpracy międzynarodowej w celu rozwiązania problemu przymusowych przesiedleń, ulepszenia ram ochrony uchodźców i łagodzenia przyczyn źródłowych, takich jak konflikty i zmiany klimatu.[40]

Rysunek 5

Grafika przedstawiająca liczbę osób przymusowo przesiedlonych z powodu prześladowań, konfliktów, przemocy, naruszeń praw człowieka lub poważnych zakłóceń porządku publicznego

Źródło: UNHCR. (n.d.). Refugee population statistics database. UNHCR. Retrieved February 11, 2025, from https://www.unhcr.org/refugee-statistics data: 26.12.2025 r.

Wspólnym mianownikiem przedstawionych powyżej ilustracji jest problematyka przymusowych migracji i przesiedleń związanych z różnymi przyczynami. Grafiki te ilustrują zjawiska związane z osobami opuszczającymi swoje miejsca zamieszkania z powodów konfliktów, katastrof naturalnych, prześladowań czy zmian klimatycznych. Pokazują skalę kryzysu migracyjnego, jego dynamicznego wzrostu oraz zróżnicowanych przyczyn, w tym rosnącego wpływu katastrof klimatycznych.

Dane dotyczące migracji transgranicznej po katastrofach są ograniczone, jednak wiadomo, że 70% wszystkich uchodźców pozostaje w krajach sąsiadujących własnym. Zarówno osoby uciekające przed konfliktami, jak i katastrofami zazwyczaj starają się pozostać jak najbliżej swojego domu i rodziny. Co więcej, osoby dotknięte zmianami klimatycznymi często nie mają wystarczających zasobów, aby migrować na duże odległości.[41]

Według najnowszych danych z IDMC, liczba wewnętrznych wysiedleń na całym świecie w 2023 roku osiągnęła 75,9 mln osób. Główne przyczyny to katastrofy naturalne (26,4 mln wysiedleń) oraz konflikty (20,5 mln wysiedleń). Największy wpływ miały klęski żywiołowe, takie jak cyklony w Afryce i pożary w Kanadzie,[42] oraz konflikty, w tym wojna w Sudanie i konflikty w Gazie.[43] Najnowsze szacunki ONZ określają liczbę migrantów międzynarodowych na świecie na 281 milionów w 2020 r., czyli 3,6 procent światowej populacji. Zarówno liczba bezwzględna, jak i względny udział migrantów międzynarodowych rosną. Co znamienne, zdecydowana większość migrantów nie przekracza granic, ale raczej przemieszcza się w obrębie własnych krajów. Migracja wewnętrzna, głównie w poszukiwaniu zatrudnienia, często z obszarów wiejskich do miejskich, jest powszechna w wielu regionach.

Mobilność, zarówno wewnętrzna, jak i międzynarodowa, ma istotne znaczenie dla rozwoju krajów przyjmujących. W 2020 r. migranci międzynarodowi stanowili 281 milionów osób, co odpowiada 3,6% światowej populacji. Większość migracji ma jednak charakter wewnętrzny, głównie z obszarów wiejskich do miejskich w poszukiwaniu pracy. IOM szacuje, iż w 2020 roku l28 milionów osób mieszkało w kraju innym niż kraj urodzenia. Stanowi to wzrost o 128 milionów od 1990 r. i ponad trzykrotnie więcej niż w 1970 r. W tym miejscu chciałbym szczególnie skoncentrować się na Afryce. W regionach tych widać połączenie wojny, biedy i negatywnych zmian klimatu.[44] Wszystkie te elementy wpływają na decyzje o opuszczeniu swojego miejsca zamieszkania.

Rysunek 6

 Pochodzenie uchodźców

Źródło: IDMC. (2 UNHCR. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees (2024). 2023 global report on internal displacement (GRID). Internal Displacement Monitoring Centre.

Jak wynika z powyższego rysunku, 65% uchodźców objętych opieką w połowie 2024 r. UNHCR pochodzi z 4 krajów a 35% gościła w pięciu krajach. Osoby uciekające przed konfliktami i przemocą często muszą ponownie migrować z powodu ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak powodzie. W ciągu ostatniej dekady katastrofy pogodowe spowodowały 220 milionów przesiedleń wewnętrznych, co oznacza 60 000 przesiedleń dziennie. W 2023 roku 42 z 45 krajów doświadczyło zarówno przesiedleń związanych z konfliktami, jak i katastrofami.[45] Według Notre Dame Global Adaptation Initiative (ND-GAIN) w 2022 ponad 70% uchodźców pochodzi z krajów szczególnie podatnych na zmiany klimatu.[46] Katastrofy klimatyczne prowadzą do ciągłych przesiedleń. W maju 2024 roku powodzie w Rio Grande do Sul w Brazylii dotknęły 2,3 miliona osób, zmuszając 580 000 do opuszczenia domów, w tym 43 000 uchodźców z Wenezueli, Haiti i Kuby. Straty gospodarcze oszacowano na miliardy dolarów.[47]

Zmiany klimatu coraz wyraźniej wpływają na migracje wewnętrzne, stanowiąc rosnące wyzwanie dla społeczności i krajów. Raport Groundswell z 2023 roku, podkreśla, że migracja wewnętrzna napędzana skutkami klimatycznymi może znacząco wzrosnąć w ciągu najbliższych trzech dekad. Analizując takie czynniki jak dostępność wody, spadek produktywności rolnictwa czy wzrost poziomu mórz, raport podkreśla konieczność pilnych działań w obliczu coraz większej presji na środki do życia i dobrobyt ludzi.

Rysunek 7 

Ranking państw według indeksu ND-GAIN w 2024 r.

Źródło: Notre Dame Global Adaptation Initiative. (2024). Country index. University of Notre Dame. Retrieved February 11, 2025, from https://gain.nd.edu/our-work/country-index/ data: 20.07.2025 r.

Dane na rysunku 7 wykazują, że podatność krajów na kryzys klimatyczny i ich gotowość do przeciwdziałania tym wyzwaniom są bardzo zróżnicowane geograficznie. Z danych wynika kilka kluczowych wniosków:

1. Najbardziej odporne kraje: państwa z wysokim wskaźnikiem gotowości i niską podatnością, zaznaczone na zielono (np. Europa Zachodnia, Ameryka Północna, Australia), mają lepsze możliwości adaptacji do zmian klimatu. Ich infrastruktura i polityki są bardziej przygotowane na wyzwania środowiskowe.
2. Najbardziej zagrożone kraje: kraje w Afryce Subsaharyjskiej, części Azji Południowej i Ameryki Łacińskiej (oznaczone na czerwono) są szczególnie podatne na zmiany klimatu i mają niską gotowość do reagowania. Wynika to często z ograniczeń ekonomicznych, politycznych i technologicznych.
3. Nierówności adaptacyjne: mapa wskazuje na istniejącą globalną dysproporcję między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się w zakresie zdolności do przeciwdziałania kryzysowi klimatycznemu.
4. Konieczność inwestycji: wynik indeksu ND-GAIN sugeruje, że rządy i organizacje międzynarodowe powinny zwiększyć wsparcie dla krajów szczególnie narażonych, aby pomóc im w rozwijaniu strategii adaptacyjnych i zwiększaniu odporności.

Największe obciążenie skutkami zmian klimatu poniosą najuboższe i najbardziej wrażliwe regiony, co może prowadzić do cofania dotychczasowych postępów rozwojowych. W wielu miejscach kluczowym pytaniem stanie się możliwość dalszego zamieszkiwania tych obszarów. Identyfikacja „punktów zapalnych” – miejsc szczególnie narażonych na migracje zarówno przychodzące, jak i wychodzące – jest niezbędnym krokiem w zrozumieniu zależności między klimatem, migracją a rozwojem. Istnieje wiele dowodów na to, że osoby żyjące w pobliżu lub poniżej granicy ubóstwa są szczególnie narażone na skutki zmian klimatycznych, tracąc coraz więcej i mając mniej zdolności radzenia sobie ze wstrząsami i adaptacji. Wynika to z kilku czynników, w tym aktywów niższej jakości (takich jak zasoby mieszkaniowe), większej zależności od środków do życia w sektorach wrażliwych na klimat, większej podatności na rosnące ceny żywności podczas wstrząsów podażowych związanych z katastrofami oraz niewystarczających usług publicznych, które czynią je bardziej podatnymi na choroby związane z klimatem, takie jak biegunka i malaria. Katastrofy będące wynikiem ekstremalnych zdarzeń mogą odwrócić dziesięciolecia postępu rozwojowego, podczas gdy bardziej stopniowe skutki zmian klimatu – od zmian wzorców opadów po wzrost poziomu morza – już wpływają na środki do życia i obciążają naturalne systemy, od których są one zależne. Takie zmiany mają wpływ na całe spektrum rozwoju: na zdrowie, środki do życia, bezpieczeństwo żywnościowe, zaopatrzenie w wodę i ogólne bezpieczeństwo człowieka. W różnych regionach ubóstwo nieproporcjonalnie dotyka ludzi wiejskich, młodych i niedokształconych. Cztery piąte osób żyjących za mniej niż 1,90 USD dziennie w 2018 r. znajdowało się na obszarach wiejskich, podczas gdy dzieci i młodzież (w wieku 15–24 lat) łącznie stanowiły dwie trzecie globalnej biedy. Kobiety, zwłaszcza te w wieku 25–34 lat, są również nad reprezentowane wśród biednych.[48]

Powolne skutki zmian klimatu, takie jak zmiany temperatur, wzorce opadów i wzrost poziomu morza, również napędzają migrację, szczególnie w krajach zależnych od rolnictwa. Badania wskazują, że wzrost temperatur i niedobory opadów prowadzą do migracji wewnętrznej i zewnętrznej. Migranci często trafiają do miast, które nie są przygotowane na ich przyjęcie, co pogłębia problemy związane z dostępem do wody i usług publicznych.[49] Omawiane powolne skutki zmiany klimatu, takie jak wysokie temperatury, susze, spadek wydajności upraw, niedobory wody i podnoszenie się poziomu mórz, mają znaczący wpływ na zjawiska migracyjne. W przeciwieństwie do nagłych zdarzeń (np. huragany, powodzie), powolne skutki zmian klimatycznych częściej prowadzą do migracji. Migracje te mogą być wynikiem stopniowego pogarszania się warunków życia, takich jak utrata źródeł dochodu (rolnictwo) czy brak dostępu do zasobów (np. woda pitna). Najbiedniejsze społeczności są bardziej narażone na przymus migracji w obliczu tych skutków. Powodem jest ich ograniczona zdolność adaptacji, np. brak środków na inwestycje w zrównoważone rolnictwo czy systemy irygacyjne.[50]

Zmiany klimatu zmuszają najbiedniejszych i najbardziej narażonych do migracji, co często pogłębia ich trudności ekonomiczne. Migracja, szczególnie międzynarodowa, może stać się powszechną strategią adaptacyjną wobec narastających problemów, takich jak spadek produktywności rolnictwa i brak bezpieczeństwa żywnościowego, Globalny głód pozostaje niezmieniony przez trzy lata po wzroście pandemii COVID-19. W 2023 r. 713-757 milionów ludzi doświadczyło głodu – jedna na 11 osób na świecie i jedna na 5 w Afryce. Liczba osób głodnych wzrasta w Afryce, jest stabilna w Azji i zmniejsza się w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach. Brak bezpieczeństwa żywnościowego dotknął 28,9% światowej populacji (2,33 mld osób) w 2023 r. – tyle samo, co trzy lata temu. Poprawę zaobserwowano w Ameryce Łacińskiej. Jedna trzecia świata (2,8 miliarda) nie będzie mogła pozwolić sobie na zdrową dietę w 2022 roku. Największe dysproporcje występują w krajach o niskich dochodach, gdzie 71,5% populacji nie może sobie pozwolić na zdrową dietę, w porównaniu do 52,6% w krajach o niższych i średnich dochodach, 21,5% w krajach o wyższych i średnich dochodach oraz 6,3% w krajach o wysokich dochodach.[51]

Populacje żyjące w niestabilnych i konfliktowych środowiskach są szczególnie podatne na skutki zmian klimatycznych. Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (IPCC) wskazuje, że „podatność na zmiany klimatu jest największa w miejscach dotkniętych ubóstwem, problemami z zarządzaniem, ograniczonym dostępem do podstawowych usług i zasobów, konfliktami zbrojnymi oraz zależnością od źródeł utrzymania wrażliwych na zmiany klimatu”.[52]

Przenikanie się zagrożeń klimatycznych i konfliktów prowadzi do poważnych zakłóceń w strukturach społecznych, gospodarczych i politycznych, co dodatkowo osłabia odporność społeczności na zmianę klimatu.[53] Te nakładające się wyzwania komplikują zarządzanie, pogarszają stan infrastruktury i utrudniają dostęp do pomocy humanitarnej.[54] Nie tylko migracja, ale także bezruch – brak możliwości opuszczenia zagrożonych terenów – jest poważnym problemem. Najbiedniejsi często nie mają środków na migrację, mimo że mogłaby ona poprawić ich sytuację. Bezruch dotyka szczególnie kobiety i społeczności w krajach o niskich dochodach, co wymaga uwzględnienia w politykach rozwojowych.[55]

Skutki zmian klimatu już wpływają na mobilność ludności, a ich intensyfikacja jest nieunikniona. Obok nagłych katastrof, powolne skutki zmian klimatycznych – wzrost poziomu morza, susze czy zmiany opadów – stają się kluczowym czynnikiem migracyjnym, szczególnie w krajach zależnych od rolnictwa. Badania wykazują, że wzrost temperatur i wahania opadów przyczyniają się do migracji wewnętrznej oraz w niektórych przypadkach, migracji międzynarodowej. W obliczu zarówno powolnych, jak i nagłych zmian środowiskowych, najbardziej narażone są często społeczności, które nie przyczyniły się w znaczący sposób do problemu (np. nie emitujące wiele gazów cieplarnianych). Ponadto, kobiety, dziewczęta oraz mniejszości płciowe stają przed dodatkowymi wyzwaniami, które wynikają z nie tylko ekologicznych, ale i społecznych uwarunkowań.[56]

Większość środowiskowych czynników stresogennych nie była istotnymi predyktorami migracji. Ogólny wpływ środowiska na migrację był niewielki. Stresory[57]związane z klęskami żywiołowymi wykazywały średni efekt, a stresory o szybkim początku miały silniejszy wpływ niż te o powolnym początku. Czynniki stresogenne częściej wywołują migrację wewnętrzną niż międzynarodową, a kraje rozwinięte rzadziej doświadczają emigracji. Czynniki stresogenne o szybkim początku nie przyczyniły się do zwiększenia emigracji, ale odegrały ważną rolę w zmniejszeniu salda migracji w kierunku obszarów narażonych na stres środowiskowy.[58] Zmiany środowiskowe działają zarówno jako czynniki wypychające, jak i przyciągające, wpływając na kierunki migracji.[59]

Czynniki wypychające to zjawiska i sytuacje w kraju lub regionie pochodzenia lub zamieszkania, które zmuszają ludzi do podjęcia decyzji o emigracji. Są to często okoliczności trudne, niebezpieczne lub po prostu nie zapewniające godnego życia. Przykładowo, niedobór opadów sprzyja migracjom osób o niższych kwalifikacjach, które trafiają do miast często nieprzygotowanych na ich przyjęcie. Problemy z dostępem do wody w tych ośrodkach dodatkowo spowalniają rozwój gospodarczy, zwiększając podatność na kryzysy. Zmiany klimatu i konflikty pogłębiają istniejące nierówności i niesprawiedliwości, a najbardziej narażone grupy społeczne, takie jak kobiety, dziewczęta i osoby z niepełnosprawnościami, są szczególnie dotknięte tymi wyzwaniami.[60] Stres związany z przemocą, konfliktami czy prześladowaniami może zmusić ludzi do ucieczki z własnych domów. Poza skutkami zmian klimatu i środowiska oraz konfliktami zbrojnymi (tj.: wojnami, rebeliami, atakami terrorystycznymi) czynnikami wypychającymi są między innymi:

1. prześladowania (tj.: dyskryminacje ze względu na rasę, religię, narodowość, poglądy polityczne lub orientację seksualną),
2. katastrofy naturalne (tj.: np.: trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów),
3. ubóstwo i bezrobocie (tj.: brak pracy, niskie zarobki, głód – trudne warunki ekonomiczne)
4. brak perspektyw: (tj.: ograniczone możliwości edukacji, rozwoju zawodowego).
5. brak dostępu do podstawowych usług (zdrowie, edukacja).
6. stres związany z brakiem możliwości rozwoju osobistego czy zawodowego może być silnym motywem do zmiany miejsca zamieszkania.
7. zagrożenie dla zdrowia: (epidemie, choroby, zanieczyszczenie środowiska – problemy zdrowotne mogą zmusić ludzi do emigracji, zwłaszcza jeśli nie mają dostępu do odpowiedniej opieki medycznej).

Zagrożeniem dla zdrowia jest stres chroniczny (długotrwały stres może prowadzić do wyczerpania fizycznego i psychicznego, co z kolei może skłonić człowieka do podjęcia decyzji o emigracji, w nadziei na znalezienie lepszych warunków życia), który może prowadzić do takich schorzeń jak:

1. zaburzenia psychiczne mogą być jednym z czynników przyczyniających się do decyzji o opuszczeniu swojego domu i podjęcia decyzji o uchodźstwie. Istnieje wiele sytuacji, w których problemy psychiczne mogą wpływać na decyzje dotyczące migracji.
2. zaburzenia lękowe: osoba doświadczająca bardzo silnego lęku, fobii lub napadów paniki może czuć się tak nieswojo we własnym środowisku, że zdecyduje się je opuścić, szukając miejsca, w którym będzie czuła się bezpieczniej.
3. zaburzenia obsesyjno-kompulsywne: natrętne myśli i rytuały związane z tymi zaburzeniami mogą sprawić, że osoba będzie unikać miejsc, które kojarzą jej się z tymi lękami, co może prowadzić do decyzji o przeprowadzce.
4. zaburzenia psychotyczne: halucynacje lub urojenia mogą prowadzić do przekonania, że w obecnym miejscu przebywania grozi im niebezpieczeństwo, co z kolei może skłonić je do ucieczki.
5. zaburzenia nastroju: Głęboka depresja lub mania mogą wpływać na zdolność osoby do funkcjonowania w codziennym życiu i prowadzić do poczucia beznadziei i chęci zmiany otoczenia.
6. trauma: Doświadczenie traumatycznych wydarzeń, takich jak przemoc domowa, napaść lub katastrofa naturalna, może prowadzić do rozwoju zaburzeń stresu pourazowego (PTSD) i zmusić osobę do ucieczki, aby uniknąć przypominania sobie o traumatycznych przeżyciach.

Decyzja o opuszczeniu domu i kraju jest zawsze bardzo trudna i złożona. W przypadku osób z zaburzeniami psychicznymi, dodatkowo obciążona jest lękiem, niepewnością i często brakiem wsparcia.

Stresory i czynniki wypychające są ze sobą ściśle powiązane. Często to właśnie stres wywołany trudnymi warunkami życia, prześladowaniami czy konfliktami, staje się głównym motorem migracji. Zrozumienie tej zależności jest kluczowe dla analizy przyczyn migracji i opracowania skutecznych strategii pomocy uchodźcom i migrantom.

Podatność jest ściśle powiązana z działaniem stresorów i czynników wypychających.

Stresory osłabiają zdolność społeczności do adaptacji, pogłębiając ich podatność na nagłe zakłócenia. Na przykład wieloletnia susza zmniejsza zasoby wodne, prowadząc do degradacji gleby i ograniczenia produkcji rolnej. Czynniki wypychające przyspieszają skutki podatności, zmuszając społeczności do natychmiastowej reakcji. Powódź w regionie dotkniętym suszą może skutkować migracją, gdy lokalne zasoby i infrastruktura stają się niewystarczające.

Migracja jest motywowana przez niezliczone czynniki napędowe, zarówno negatywne, jak i pozytywne, które można podzielić na czynniki wypychające i przyciągające. Osoby, rodziny i grupy często mają mieszane motywy migracji, a ich powody mogą ewoluować w trakcie jednej podróży. Na przykład osoby uciekające przed konfliktem mogą być klasyfikowane jako uchodźcy, osoby ubiegające się o azyl, nieudokumentowani migranci lub osoby wewnętrznie przesiedlone. Jednak w przedłużających się konfliktach, w których pomoc jest niewystarczająca, decyzje migracyjne często obejmują także kwestie związane z zatrudnieniem i środkami do życia. Migracja w niebezpieczeństwie, wynikająca z ubóstwa, braku bezpieczeństwa żywnościowego czy szoków ekonomicznych, takich jak choroby czy zadłużenie, jest powszechnym zjawiskiem. Jest ona powiązana z lokalnym bezrobociem, kryzysami finansowymi gospodarstw domowych, słabymi plonami, a w niektórych przypadkach z przymusowymi eksmisjami. Eksmisje te mogą wynikać z rosnących cen nieruchomości, dużych projektów deweloperskich lub konfiskaty ziemi.[61] Warto zauważyć, że raport Lancet Countdown z 2018 roku, z którego pochodzi powyższa analiza, nie uwzględnił problematyki uchodźstwa klimatycznego.

Podatność systemu społeczno-ekologicznego zależy od trzech kluczowych parametrów stresu, na który jest narażony, jego wrażliwości oraz zdolności adaptacyjnej. Badania nad podatnością i odpornością łączą wspólne elementy, takie jak wstrząsy i stresy oddziałujące na system, jego reakcje oraz zdolność do adaptacji. Liczba i znaczenie punktów zbieżności między tymi koncepcjami przewyższają punkty rozbieżności, podkreślając ich wzajemne powiązania.[62] Podatność ludzi i ekosystemów na zmiany klimatu jest ściśle powiązana z czynnikami społeczno-gospodarczymi, historycznymi i środowiskowymi. Nierówności, marginalizacja oraz niezrównoważone praktyki użytkowania gruntów i oceanów znacząco pogłębiają ryzyko zarówno dla ludzi, jak i ekosystemów.

Obecnie około 3,3–3,6 miliarda ludzi żyje w środowiskach wyjątkowo narażonych na zmianę klimatu co ilustruje skalę wyzwań. Równocześnie wiele gatunków znajduje się pod presją, co wpływa na bioróżnorodność i stabilność ekosystemów. Zależność między podatnością ludzi a ekosystemów podkreśla konieczność zrównoważonego rozwoju. Obecne wzorce gospodarcze i społeczne, które nie uwzględniają równowagi środowiskowej, zwiększają narażenie na skutki klimatyczne. Adaptacja i wdrożenie bardziej zrównoważonych praktyk są kluczowe dla ograniczenia ryzyka i ochrony zarówno ludzi, jak i przyrody.[63]

Przykładem może być syryjska wojna domowa, która obrazuje, jak stresory, takie jak zmiana klimatu, brak zasobów naturalnych, napięcia polityczne i społeczne, mogą przekształcić się w złożony konflikt zbrojny. Susze, które dotknęły Syrię w latach poprzedzających konflikt, znacząco pogłębiły trudności gospodarcze i społeczne, przyczyniając się do migracji wewnętrznej ludności wiejskiej do miast. Nagromadzenie tych czynników zaostrzyło napięcia społeczne, co ostatecznie doprowadziło do masowych protestów i eskalacji konfliktu. Bombardowania, przemoc, brak bezpieczeństwa, utrata bliskich i środków do życia – to wszystko są silne stresory, które zmusiły miliony Syryjczyków do ucieczki z kraju.

Czynniki takie jak te opisane powyżej, zmuszają do migracji najbardziej bezbronnych, którzy często są biedniejsi, gorzej wykształceni i mają ograniczone możliwości odzyskania stabilności ekonomicznej. Wpływ zmian klimatu na produktywność rolnictwa i systemy żywnościowe sprawia, że migracja, także międzynarodowa, staje się coraz powszechniejszą strategią adaptacyjną. Obecnie ponad 820 milionów ludzi cierpi na niedobór żywności, a sytuację pogorszyły COVID-19, konflikty i niepewność gospodarcza.

Obecnie wśród migrantów międzynarodowych na świecie przeważają mężczyźni, a luka płciowa stale się powiększa. W 2000 roku mężczyźni stanowili 50,6%, a kobiety 49,4% migrantów (88 milionów mężczyzn i 86 milionów kobiet). Do 2020 roku odsetek mężczyzn wzrósł do 51,9%, a kobiet spadł do 48,1% (146 milionów mężczyzn i 135 milionów kobiet). Udział kobiet wśród migrantów zmniejsza się systematycznie od 2000 roku, podczas gdy udział mężczyzn wzrósł o 1,3 punktu procentowego w tym okresie.[64] Kobiety i dziewczęta są bardziej narażone na skutki uboczne tych zmian, ponieważ częściej żyją w ekstremalnym ubóstwie. Zwiększona migracja może prowadzić do trudniejszych warunków życia, w tym zwiększonego ryzyka przemocy, ograniczonego dostępu do edukacji i zasobów zdrowotnych.

UN Women poinformowała, że nie ma statystyk dotyczących płci w kontekście migracji związanej ze zmianą klimatu. Brak ten stanowi istotne wyzwanie. W szczególności, gdy dane są segregowane według kryterium płci, mogą ujawniać istotne różnice w doświadczeniach, potrzebach i barierach, z jakimi borykają się migranci. Kobiety często stają w obliczu różnych trudności i ryzyk niż mężczyźni, co może wpływać na ich decyzje migracyjne oraz dostęp do zasobów i wsparcia. Umożliwienie bardziej efektywnego zrozumienia tych różnic jest kluczowe dla tworzenia polityk migracyjnych, które uwzględniają aspekty płci.[65]

Poniżej zaprezentowane są statystyki dotyczące migracji bez podziału na jej rodzaje.

Jak już wspomniano, dynamika płci odgrywa ważną rolę w migracji. W Etiopii susze zwiększyły migrację mężczyzn zarobkowych, zmniejszając jednocześnie przeprowadzki kobiet związane z małżeństwem. Kobiety migrujące stają się również bardziej narażone na wykorzystywanie, przemoc i brak ochrony prawnej, szczególnie w niestabilnych warunkach miejskich, do których często trafiają dostępie do zasobów, takich jak edukacja, opieka zdrowotna i możliwości zatrudnienia. Kobiety migrujące stają się również bardziej narażone na wykorzystywanie, przemoc i brak ochrony prawnej, szczególnie w niestabilnych warunkach miejskich, do których często trafiają.

Rysunek 8

Rozkład wieku i płci w populacji migrantów międzynarodowych

Źródło: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. (UN DESA) (2020). International migrant stock 2020: Age, sex and destination. United Nations. https://www.un.org/development/desa/pd/content/international-migrant-stock data 25.12.2024 r. IOM. (2024). World migration report 2024. International Organization for Migration. https://worldmigrationreport.iom.int/msite/wmr-2024-interactive/ data: 25.12.2024 r.

Powyższy rysunek ukazuje rozkład wieku i płci w populacji migrantów międzynarodowych.  Zielony kolor reprezentuje mężczyzn, a fioletowy najprawdopodobniej. Wartości procentowe są przedstawione na osi poziomej dla poszczególnych grup wiekowych.

1. Największa liczba migrantów w grupach wiekowych 20-39 lat: Wykres wskazuje, że największy odsetek międzynarodowych migrantów znajduje się w grupach wiekowych 20-39 lat. Ta tendencja może wynikać z faktu, że młodzi ludzie migrują częściej, ponieważ są w najlepszym wieku produkcyjnym i mają większą zdolność adaptacji do nowych warunków.
2. Zmniejszenie udziału starszych grup wiekowych: W starszych grupach wiekowych (50+ lat) odsetek migrantów wyraźnie spada. Może to wynikać z ograniczonej mobilności osób starszych oraz mniejszej potrzeby migracji w celu poszukiwania pracy lub lepszego życia.
3. Równowaga płciowa w młodszych grupach wiekowych: W młodszych grupach wiekowych (0-19 lat) udział płci wydaje się bardziej wyrównany, co może być wynikiem migracji rodzinnej, gdzie całe rodziny przemieszczają się razem
4. Zdominowanie przez jedną płeć w wieku produkcyjnym: W grupach wiekowych 20-39 lat widoczna jest większa dominacja jednej płci (zielona), co może wskazywać na większą skłonność mężczyzn do migracji zarobkowej w tym okresie życia.

Wykresy przedstawione na kolejnych rysunkach – rysunek 9 i rysunek 10 – podkreślają znaczenie młodych ludzi w procesach migracyjnych, co wymaga dostosowania polityk migracyjnych do ich potrzeb, takich jak dostęp do edukacji, pracy oraz wsparcia integracyjnego. Demografia migrantów podkreśla również różnice w celach migracyjnych – od migracji zarobkowej w młodszym wieku po migrację rodzinną lub uchodźstwo w grupach dziecięcych i starszych. Migracja z obszarów wiejskich do miast zmienia tradycyjne role płciowe, czasem wzmacniając pozycję kobiet, choć równocześnie naraża je na ryzyko eksploatacji, np. handlu ludźmi czy naruszeń praw. Skutki zmian klimatu i konfliktów stanowią poważne zagrożenie dla dobrobytu i bezpieczeństwa ludzi, ale nie wszyscy są nimi dotknięci w równym stopniu. Przesiedlenia spowodowane kryzysem klimatycznym są globalną rzeczywistością, która odzwierciedla i wzmacnia istniejące nierówności i niesprawiedliwości. Grupy ludności zmagające się z wyzwaniami społeczno-ekonomicznymi, takimi jak nierówność płci, dyskryminacja ze względu na wiek i niepełnosprawność, są mniej zdolne do radzenia sobie ze skutkami ekstremalnych zjawisk pogodowych.[66]

Rysunek 9 

Międzynarodowi migranci w połowie 2020 roku według płci

Źródło: opracowanie własne. Dane: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. (UN DESA) (2020). International migrant stock 2020: Age, sex and destination. United Nations. https://www.un.org/development/desa/pd/content/international-migrant-stock data 25.12.2024 r.

Poniższy wykres (rysunek 10) przedstawia dane o międzynarodowych migrantach w

połowie 2020 roku z podziałem na płeć. Można zauważyć, że liczba mężczyzn (14 565 584) była wyższa niż liczba kobiet (13 494 261).

1. Mężczyźni stanowią większość w grupie międzynarodowych migrantów, co może być związane z większą mobilnością ekonomiczną wśród mężczyzn, którzy częściej migrują w poszukiwaniu pracy i lepszych warunków życia. W niektórych regionach mężczyźni są głównymi członkami rodziny wysyłanymi do pracy za granicę, aby wspierać swoich bliskich.
2. Różnice w liczbie migrantów płci męskiej i żeńskiej mogą być wynikiem nierówności płciowych, które ograniczają możliwości kobiet do migracji w wielu częściach świata.

Może to także wynikać z trudniejszych warunków bezpieczeństwa, które zniechęcają kobiety do migracji międzynarodowej w pojedynkę.

Podział demograficzny migrantów międzynarodowych z uwzględnieniem płci jest ważnym aspektem w planowaniu polityk migracyjnych. Zrozumienie potrzeb obu grup jest kluczowe, aby zapewnić im odpowiednią ochronę, pomoc i integrację w nowych miejscach zamieszkania.

Rysunek 10

Międzynarodowi migranci w latach 1990 – 2020 r.

Źródło: opracowanie własne. Dane: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. (UN DESA) (2020). International migrant stock 2020: Age, sex and destination. United Nations. https://www.un.org/development/desa/pd/content/international-migrant-stock data 25.12.2024 r.

Powyższy wykres wskazuje na:

1. Stały wzrost liczby międzynarodowych migrantów (1990–2020): Ogólna liczba migrantów wzrosła z około 153 milionów w 1990 roku do prawie 281 milionów w 2020 roku.
2. Proporcje płci migrantów: Mężczyźni stanowili nieco większą grupę migrantów niż kobiety we wszystkich analizowanych latach. W 2020 roku liczba mężczyzn wynosiła około 145,6 miliona, a kobiet 134,9 miliona.
3. Tempo wzrostu w grupach płciowych: Liczba migrantów wzrosła w podobnym tempie dla obu płci, choć odsetek kobiet jest nieco bardziej stabilny, a różnica między mężczyznami a kobietami wzrosła od 1990 roku.
4. Zbieżność dynamiki: Wykresy dla obu płci i ogólnej populacji wykazują niemal identyczny kształt, co świadczy o równomiernym wzroście populacji migrantów niezależnie od płci.

Wykresy (rysunki 9, 10, 11) odnoszą się do międzynarodowych migrantów jako całości — a więc nie tylko uchodźców klimatycznych, ale również ekonomicznych, politycznych, edukacyjnych czy wynikających z konfliktów zbrojnych.

Jednak uchodźcy klimatyczni to specyficzna podkategoria migrantów, której dokładna

liczba często jest trudna do ustalenia. Warto zauważyć, że w danych takich jak te z Banku Światowego czy ONZ uchodźcy klimatyczni zwykle są włączeni do grupy migrantów ekonomicznych lub wewnętrznych, co utrudnia ich bezpośrednie ujęcie w statystykach. Raporty, takie jak Groundswell Banku Światowego, szacują, że do 2050 roku 216 milionów ludzi może być zmuszonych do wewnętrznych migracji klimatycznych. Tacy migranci niekoniecznie przekraczają granice państw, więc mogą nie być uwzględniani w prezentowanych przez Ciebie wykresach dotyczących międzynarodowych migracji.

Negatywne skutki ekstremalnych zdarzeń klimatycznych, które mogą się nasilać dyskryminacja ze względu na wiek i niepełnosprawność, są mniej zdolne do radzenia sobie z powodu zmian klimatycznych, w odniesieniu do kobiet oraz osób z mniejszości płciowych:

1. Obciążenia opiekuńcze: Po katastrofach klimatycznych kobiety często przejmują dodatkowe obowiązki opiekuńcze, co prowadzi do zaniedbywania własnych potrzeb. Zwiększone stresujące okoliczności mogą skutkować obniżeniem ich samopoczucia fizycznego i psychicznego.
2. Przemoc ze względu na płeć: Kobiety i mniejszości płciowe w tymczasowych schronieniach są narażone na zwiększone ryzyko przemocy, szczególnie w kontekście korzystania z urządzeń sanitarnych w nocy. To zagrożenie prowadzi do podwyższonego poziomu lęku i stresu.
3. Stygmatyzacja i dyskryminacja: Osoby o zróżnicowanej płci spotykają się z dodatkowymi trudnościami w dostępie do usług zdrowotnych i zaspokajaniu podstawowych potrzeb, co Migracja związana ze zmianami klimatu wpływa na role płciowe. Susze w Etiopii zwiększyły migrację mężczyzn zarobkowych, a w Bangladeszu powodzie sprzyjały migracji kobiet, szczególnie tych z ograniczonym dostępem do ziemi.
4. Migracja może wzmacniać pozycję kobiet, ale jednocześnie naraża je na ryzyko eksploatacji, np. handlu ludźmi. Normy społeczne i nierówności płci wpływają na decyzje migracyjne i ich skutki.
5. Równość płci. Zapewnienie równości, w której kobiety i mężczyźni mają takie same prawa, zasoby i możliwości. W przypadku zmiany klimatu równość płci uznaje, że kobiety są często bardziej narażone na skutki zmiany klimatu i mogą być pokrzywdzone w procesie i wynikach polityki klimatycznej.[67]

Różne grupy społeczne reagują na te same wydarzenia w odmienny sposób, co sprawia, że czynniki takie jak wiek i płeć są istotne dla decydentów i praktyków. Na całym świecie średni wiek populacji w miejscach dotkniętych wewnętrznymi przesiedleniami związanymi z pogodą jest nieco młodszy niż w populacji ogólnej, wynosząc średnio 27,6 lat w porównaniu do 30,8 lat. Regiony takie jak Afryka, Karaiby, Azja i Oceania, których ludność jest bardziej narażona na wewnętrzne przesiedlenia związane z pogodą, mają zazwyczaj słabą infrastrukturę oraz niskie inwestycje w przystosowanie się do zmiany klimatu, systemy wczesnego ostrzegania i programy wspierające odbudowę i odporność tych populacji. Populacje na obszarach dotkniętych wewnętrznymi przesiedleniami związanymi z pogodą różnią się wiekiem w zależności od regionu. W Europie średni wiek wynosi 43,5 lat, co odzwierciedla starzenie się populacji kontynentu. Ameryka Północna i Południowa mają średni wiek 34,1 lat, Azja i Oceania 30,2 lat, a Afryka 17,5 roku.[68]

Zagrożenia klimatyczne pogłębiają ubóstwo i zwiększają podatność kobiet i dziewcząt, szczególnie w kontekście dyskryminacji w dostępie do źródeł utrzymania, ziemi, zasobów naturalnych, usług finansowych, kapitału społecznego oraz technologii. Kobiety często dysponują ograniczonymi zasobami materialnymi i finansowymi, co utrudnia im radzenie sobie z klęskami żywiołowymi i innymi zagrożeniami naturalnymi. Kobiety i dziewczęta, które mają mniejsze szanse na posiadanie aktywów produkcyjnych i są bardziej uzależnione od rolnictwa i zasobów naturalnych, są nieproporcjonalnie dotknięte zmianami klimatu.[69] Normy społeczne często przydzielają im zadania, takie jak gromadzenie żywności,

wody i paliwa, które stają się trudniejsze ze względu na zmianę klimatu. Ta zwiększona podatność na zagrożenia wpływa na ich bezpieczeństwo fizyczne i zwiększa ryzyko przemocy ze względu na płeć, ponieważ mogą być zmuszone do pokonywania niebezpiecznych obszarów w poszukiwaniu wody lub drewna opałowego. Osoby z niepełnosprawnościami mają dodatkowe potrzeby, które często pozostają niezaspokojone w sytuacjach przymusowego przesiedlenia.[70] Pomimo tych wyzwań kobiety odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu gospodarstw domowych i społeczności. Wykorzystując swoją wiedzę oraz doświadczenie, przyczyniają się do łagodzenia skutków zmian klimatycznych, wspierając swoje rodziny i społeczności w adaptacji do nowych warunków.

Przedstawiony poniżej rysunek zawiera dane z Indeksu ryzyka klimatycznego dla dzieci (Children’s Climate Risk Index – CCRI). Indeks pozwala na dokonanie oceny poziomu narażenia dzieci na skutki zmian klimatu w różnych krajach świata.

Rysunek 11

Indeks ryzyka klimatycznego dla dzieci (ang. Children’s Climate Risk Index, w skrócie CCRI)

Źródło: United Nations Children’s Fund. UNICEF (2023, September 1). Indeks ryzyka klimatycznego dla dzieci. UNICEF Polska.  https://unicef.pl/co-robimy/aktualnosci/klimat/indeks-ryzyka-klimatycznego-dla-dzieci  data: 25.12.2024. r., UNICEF. (2021, August). The Children’s Climate Risk Index (CCRI) Interactive Atlas (Beta version). Retrieved from https://www.unicef.org  data: 25.12.2024. r.

UNICEF stworzył interaktywny atlas The Children’s Climate Risk Index (CCRI) Interactive Atlas (beta version, Aug 2021). Kolory na powyższej mapie odpowiadają różnym poziomom ryzyka: ciemnofioletowy – ekstremalnie wysokie ryzyko: fioletowy – wysokie ryzyko; jasnofioletowy – średnio-wysokie ryzyko; różowy – średnie ryzyko; bardzo jasny róż – niskie ryzyko; szary – brak danych. Regiony o najwyższym ryzyku (ciemnofioletowy i fioletowy to Afryka – najwyższe ryzyko występuje w środkowej i wschodniej Afryce (np. Sudan, Niger, Czad), Azja Południowa – wysokie i ekstremalne ryzyko w Indiach, Pakistanie oraz Bangladeszu, Bliski Wschód – część krajów, takich jak Afganistan, również ma wysoki poziom zagrożenia. Regiony o średnim i niskim ryzyku – Europa i Ameryka Północna – mają głównie niski lub średni poziom ryzyka. Australia i Nowa Zelandia – niskie ryzyko. Ameryka Południowa – Brazylia i Argentyna mają średnie ryzyko, ale niektóre regiony w Amazonii wykazują wyższe ryzyko. Niektóre regiony nie mają wystarczających danych (szare obszary).

Dzieci w najbiedniejszych krajach są najbardziej narażone na skutki zmian klimatu, takie jak ekstremalne temperatury, powodzie, susze czy zanieczyszczenie powietrza. Kraje rozwinięte mają niższy poziom ryzyka, ale również doświadczają konsekwencji zmian klimatycznych. Indeks CCRI jest kluczowy dla planowania polityki ochrony dzieci przed skutkami globalnego ocieplenia.

Konwencja ONZ o prawach dziecka uznaje dzieci za istoty ludzkie poniżej 18 roku życia, które mają swoje własne szczególne prawa.[71] Ze względu na ich bezbronność i zależność od dorosłych, dzieci mają prawo do szczególnej ochrony ze strony państw i społeczeństw oraz do świadczenia usług i specjalnych ustaleń dotyczących konsultacji z nimi i uczestnictwa, dostosowanych do ich zmieniających się możliwości i potrzeb. W przypadku zmiany klimatu równość płci uznaje, że kobiety są często bardziej narażone na skutki zmiany klimatu i mogą być pokrzywdzone w procesie i wynikach polityki klimatycznej. We wszystkich działaniach dotyczących dzieci należy przede wszystkim wziąć pod uwagę ich najlepszy interes, a procesy dotyczące najlepszego interesu dziecka są niezbędne do oceny ich potrzeb i określenia planów na przyszłość. Każde dziecko zasługuje na ochronę, opiekę oraz wszelkie wsparcie i usługi, których potrzebuje, aby się rozwijać. Niestety, dzieci migrantów są często narażone na liczne zagrożenia, takie jak zmuszanie do pracy, wczesne małżeństwa, przemyt, handel ludźmi, przemoc i wykorzystywanie. Często nie mają dostępu do edukacji i odpowiedniej opieki medycznej, w tym opieki w zakresie zdrowia psychicznego, a także nie otrzymują odpowiedniego wsparcia w integracji lub reintegracji ze społecznościami, w których żyją. Dzieci bez opieki i odseparowane od rodziców stoją przed szczególnymi wyzwaniami, a dzieci z rodzinami mogą być pomijane przy podejmowaniu decyzji dotyczących przyszłości ich rodzin.[72] Przeciwności losu we wczesnym dzieciństwie, znane jako negatywne doświadczenia dzieciństwa (ACE), obejmują stresujące lub traumatyczne wydarzenia. Są to czynniki, które mogą znacząco wpłynąć na rozwój emocjonalny, społeczny i fizyczny dziecka. Szczególnie dzieci uchodźców z niepełnosprawnościami należą jednocześnie do różnych grup defaworyzowanych.[73] Napotykają wiele barier w otrzymywaniu wysokiej jakości edukacji.

Wobec wyzwań związanych z ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi i podnoszeniem się poziomu mórz, co zagraża ich domom i źródłom utrzymania, stają głównie. populacje przybrzeżne. Około 11% światowej populacji (896 mln osób) żyje na nisko położonych wybrzeżach. Z przesiedlonych z powodu pogody 27,4% mieszka na tych terenach, co wskazuje na zależność przesiedleń od zagrożeń, podatności i zdolności do adaptacji.[74] Podnoszenie się poziomu mórz i erozja wybrzeży, w połączeniu z gwałtownymi zdarzeniami, takimi jak fale sztormowe, stanowią poważne zagrożenie dla źródeł utrzymania społeczności lokalnych w Afryce Północnej. Zjawiska te zmuszają wielu mieszkańców do migracji w poszukiwaniu bezpieczniejszych warunków życia. W Afryce Zachodniej regiony o półpustynnym klimacie stają w obliczu wysokiego ryzyka pustynnienia, które dodatkowo ogranicza możliwości utrzymania się i przyczynia się do wzrostu przesiedleń wewnętrznych[75].

Pamiętać przy tym należy, że nie wszyscy jednak mogą migrować, dotyczy to głównie najbiedniejszych, szczególnie kobiet w krajach o niskich dochodach. Brak zasobów sprawia, że są oni „uwięzieni” w miejscach narażonych na zagrożenia naturalne i konflikty klimatyczne. Dalsze badania powinny analizować, jak polityki lokalne i krajowe wpływają na zdolność ludzi do migracji jako formy adaptacji. Ostatnie badania podkreślają, że dotychczas zbyt mało uwagi poświęcano osobom żyjącym na obszarach zagrożonych zmianami klimatycznymi, które z powodu braku zasobów nie są w stanie migrować. To zjawisko określają mianem „niemobilności”. Dr Hélène Benveniste z Centrum Ochrony Środowiska Uniwersytetu Harvarda, główna autorka badania, zauważyła podczas konferencji prasowej, że „zmiany klimatu wpływają nie tylko na decyzję o migracji, ale także na możliwości jej realizacji”.[76]

Uchodźcy, przesiedleńcy często trafiają do obozów. Stanowią one istotny element wsparcia dla osób zmuszonych do opuszczenia swoich domów z powodu konfliktów, prześladowań czy katastrof naturalnych. Obozy to temat, który budzi wiele emocji i kontrowersji. W obozach zapewniane są podstawowe potrzeby, takie jak schronienie, żywność, woda pitna oraz opieka medyczna. Wiele z obozów jest zarządzanych przez organizacje międzynarodowe takie jak UNHCR, które dążą do zapewnienia bezpieczeństwa i godnych warunków życia dla uchodźców. Oprócz pomocy humanitarnej, obozy często oferują programy edukacyjne oraz wsparcie psychologiczne, co jest kluczowe dla integracji uchodźców w nowych społecznościach.[77]

Nie istnieje jednoznaczna definicja obozu uchodźców. Mogą to być zarówno duże, formalne obozy, jak i mniejsze, tymczasowe schroniska. Uchodźcy często przemieszczają się między obozami, a także poza ich obręb. W wielu regionach świata brakuje systematycznego zbierania danych na temat liczby uchodźców i ich warunków życia. Chociaż trudno podać dokładny procent, szacuje się, że w 2021 roku około połowa wszystkich uchodźców na świecie mieszkała w obozach. Jednakże, liczba ta może się znacznie różnić w zależności od regionu.

Obozy dla uchodźców borykają się z wieloma wyzwaniami, takimi jak przeludnienie, ograniczone zasoby oraz trudności w dostępie do usług podstawowych. Warunki życia w takich miejscach często są trudne, a dostęp do podstawowych usług, takich jak opieka zdrowotna, edukacja czy żywność, bywa ograniczony. W obozach uchodźczych panuje przeludnienie, co prowadzi do napięć między mieszkańcami oraz trudności w zapewnieniu odpowiednich warunków sanitarnych. Dzieci, które dorastają w takich warunkach, często nie mają dostępu do edukacji, co wpływa na ich przyszłość i możliwości integracji w społeczeństwie. Wiele organizacji pozarządowych oraz instytucji międzynarodowych stara się poprawić sytuację uchodźców i migrantów, oferując pomoc humanitarną, wsparcie psychologiczne oraz programy edukacyjne. Jednakże, aby skutecznie rozwiązać problemy związane z migracją, konieczne są również działania na poziomie politycznym, które uwzględnią przyczyny migracji oraz zapewnią bezpieczeństwo i godne warunki życia dla wszystkich osób w potrzebie.

Nie istnieją obozy wyłącznie dla „uchodźców klimatycznych”, ponieważ te osoby są często mieszane z uchodźcami z powodu konfliktów. Szacuje się jednak, że np. w Afryce istnieje ponad 100 dużych obozów dla uchodźców i przesiedleńców, w których przebywają osoby dotknięte skutkami klimatu.[78]

Z migracją i uchodźstwem powiązana jest migracja powrotna, obejmuje ona różne formy powrotu do kraju pochodzenia, takie jak repatriacja, deportacja, powrót wspomagany oraz dobrowolny powrót zainicjowany przez osobę fizyczną. Może być sklasyfikowana jako przymusowa lub dobrowolna, ale może nastąpić w dowolnym miejscu pomiędzy. Badania w tej dziedzinie obejmują szeroki zakres tematów, w tym politykę readmisji, deportacje, teorie powrotu, doświadczenia powrotu (z naciskiem na płeć), reintegrację i rozwój. Migrację powrotną można przypisać czterem głównym przyczynom: niezdolności do asymilacji w kraju przyjmującym, osobistym preferencjom co do kraju pochodzenia, osiągnięciu celu oszczędnościowego oraz dostępności możliwości zatrudnienia w kraju ojczystym ze względu na doświadczenie zdobyte za granicą.[79] Ludzie decydują się na powrót, gdy sytuacja stresogenna i wypychająca zmalała, a sytuacja przyciągająca nie spełniła oczekiwań. Często jest to związane z różnymi czynnikami, takimi jak zmiana w ich osobistej sytuacji życiowej, utrata pracy, czy też zmiany w polityce kraju przyjmującego. W takich momentach, gdy poczucie bezpieczeństwa i stabilności w nowym miejscu życia zostaje zachwiane, a nadzieje na lepsze jutro nie spełniają się, ludzie zaczynają rozważać powrót do ojczyzny. Czasami decyzja ta jest wynikiem refleksji nad tym, co jest dla nich najważniejsze – bliskość rodziny, znajomość kultury czy też poczucie przynależności. W obliczu zmieniających się okoliczności, powrót staje się nie tylko pragnieniem, ale i koniecznością. UNHCR w swoim Globalnym Raporcie 2023 r, poinformował, iż 1 052 129 uchodźców dobrowolnie powróciło bezpiecznie i godnie do kraju pochodzenia.[80]

Rysunek 12 

Migracja powrotna – liczba uchodźców, którzy dobrowolnie powrócili bezpiecznie i z godnością  do swojego kraju pochodzenia

Źródło: UNHCR. (2024). Global report 2023. United Nations High Commissioner for Refugees, https://reporting.unhcr.org/global-report-2023 data: 25.12.2024 r.

Jak wynika z powyższego rysunku, 1 052 129 uchodźców dobrowolnie powróciło bezpiecznie i godnie do kraju pochodzenia. Jedną z najszybciej rozwijających się form migracji międzynarodowej jest nielegalna migracja. Migracja nielegalna to zjawisko, które dotyka wiele krajów na całym świecie. Obejmuje ona przemieszczanie się ludzi, którzy przekraczają granice państwowe w sposób niezgodny z obowiązującym prawem. Szacowano, że każdego roku od 2,5 do 4 milionów ludzi przekracza granice bez dokumentów.[81] Przywoływane dane niezbyt aktualne – pochodzą z 2009 r., szacowano, że ludzie ci stanowili prawie jedną czwartą wszystkich migrantów międzynarodowych, można przypuszczać, że obecnie problem ten dotyczy jeszcze większej liczby osób. Nielegalna migracja przybiera różne formy, od przekraczania granic bez zezwolenia, po naruszanie warunków wizowych. Powodem są różnice w dochodach między krajami, restrykcyjna polityka imigracyjna oraz rozwój technologii i transportu. Migranci często szukają lepszych możliwości ekonomicznych lub chcą być z rodziną, ale restrykcyjna polityka prowadzi do nielegalnych przepływów. Nieudokumentowana imigracja to jedna z najszybciej rozwijających się form migracji międzynarodowej.

Nielegalna migracja stawia przed państwami wiele wyzwań, w tym kwestie bezpieczeństwa, integracji społecznej oraz ochrony praw człowieka. Osoby migrujące w ten sposób często narażone są na niebezpieczeństwa takie jak przemoc, wyzysk czy brak dostępu do podstawowych usług.[82] Osoby migrujące, szczególnie te bez odpowiednich dokumentów, narażone na liczne niebezpieczeństwa związane z przestępczością. Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) szacuje, że około 40 milionów osób na świecie doświadcza współczesnego niewolnictwa, w tym 15 milionów w przymusowych małżeństwach i 25 milionów w różnego rodzaju pracy przymusowej. W tej grupie znajduje się wielu migrantów – ofiar handlu ludźmi wykorzystywanych do świadczenia usług seksualnych, a także pracowników zatrudnionych w usługach domowych lub sektorze prywatnym, często uwikłanych w zależności fizyczne lub finansowe. Ze względu na przestępczy charakter handlu ludźmi dane te są jedynie przybliżone, co utrudnia dokładne określenie związków między przymusową migracją a współczesnym niewolnictwem. Handel ludźmi i przemyt ludzi to dwa różne zjawiska, choć często są mylone. Handel ludźmi odnosi się do przymusu, oszustwa lub podstępu, gdzie ofiary są zmuszane do pracy, prostytucji lub innych form wyzysku. Przemyt ludzi natomiast polega na nielegalnym przekraczaniu granic, często z własnej woli migrantów, którzy płacą przemytnikom za pomoc w przekroczeniu granicy.[83]

Granice między tymi zjawiskami mogą być niejasne i zmieniać się w czasie. Migranci, którzy początkowo korzystają z usług przemytników z własnej woli, mogą później stać się ofiarami handlu ludźmi, gdy zostaną zmuszeni do pracy lub innych form wyzysku.[84] Chociaż definicje handlu ludźmi różnią się i budzą pewne kontrowersje, powszechnie akceptowaną definicję zawiera Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu i karaniu handlu ludźmi, zwłaszcza kobietami i dziećmi. Handel ludźmi jest określany jako rekrutacja, transport, transfer, przechowywanie lub przyjmowanie osób przy użyciu groźby, siły, przymusu, uprowadzenia, oszustwa, podstępu, nadużycia władzy, pozycji bezbronności lub wręczenia korzyści w celu uzyskania zgody osoby sprawującej kontrolę nad inną osobą w celu jej wykorzystania. Wykorzystanie to obejmuje prostytucję, inne formy wykorzystania seksualnego, pracę przymusową, niewolnictwo, praktyki podobne do niewolnictwa, poddaństwo oraz usunięcie organów. Istnieje wyraźne rozróżnienie między przemytem, który jest przestępstwem przeciwko granicom państwowym, a handlem ludźmi, będącym przestępstwem przeciwko osobie. Kluczowym aspektem definicji handlu ludźmi jest podkreślenie, że stanowi on naruszenie praw człowieka.[85] Handel ludźmi, w odróżnieniu od przemytu, polega na werbowaniu i wykorzystywaniu ofiar przy użyciu siły lub oszustwa.

1.3. Historyczne przykłady migracji wywołanych zmianami klimatycznymi

Historia migracji klimatycznych to opowieść o długotrwałym wpływie środowiska na ruchy ludności, od czasów prehistorycznych do współczesności. Mobilność człowieka jest wszechobecna i wpłynęła na wiele aspektów naszej historii i ewolucji. Kształtuje nasz skład genetyczny, może wpływać na to, jak ewoluujemy i dostosowujemy się do zmian w naszym środowisku, pomaga utrzymać i rozpowszechniać idee i technologie oraz odgrywa kluczową rolę w innowacjach. Ostatecznie wzbogaca naszą biologię i naszą kulturę.[86]

Migracja jest zjawiskiem naturalnym. Przemieszczanie się ludzi z jednego miejsca geograficznego do drugiego było i jest częścią ludzkiej egzystencji, zasadniczo dlatego, że niewiele jest miejsc, które mogą zapewnić wszystko, co jest potrzebne do życia.[87] Migracja międzynarodowa nie jest nowym zjawiskiem globalnym.[88] Migracje międzynarodowe, zarówno dobrowolne, jak i przymusowe, były ciągłą i znaczącą potrzebą ludzkości.[89]

Poniżej przedstawiono wybrane historyczne migracje, które miały wpływ na losy wielu społeczeństw:

1. W okresie ostatniego zlodowacenia (około 110 000–10 000 lat temu), zmiany

klimatyczne zmusiły ludzi do przemieszczania się w poszukiwaniu bardziej sprzyjających warunków do życia. Migracje w tym czasie obejmowały przesunięcia ludności w kierunku cieplejszych regionów, takich jak południowa Europa i Afryka Subsaharyjska.

1. Wielka Wędrówka Ludów, trwająca głównie od IV do VI wieku n.e., była zjawiskiem migracyjnym, które miało znaczący wpływ na historię Europy a jednym z głównych jej powodów były zmiany klimatu, takie jak ochłodzenie klimatu które mogły wpłynąć na wydajność upraw i dostępność żywności, co skłaniało społeczności do szukania lepszych warunków życia. Konkurencja o zasoby, konflikty wewnętrzne oraz walki o władzę w obrębie plemion prowadziły do migracji w poszukiwaniu stabilności i bezpieczeństwa. W konsekwencji tego procesu upadały dotychczasowe struktury społeczno-polityczne w tym Imperium Rzymskie.[90]
2. Okres ochłodzenia klimatu w Europie i Ameryce Północnej (Mała epoka lodowcowa (ok. XIV–XIX wiek): spowodował znaczne przesiedlenia ludności z obszarów dotkniętych głodem i trudnymi warunkami klimatycznymi np. Wikingowie, którzy osiedlili się w Grenlandii około 985 roku, opuścili tę wyspę w XIV wieku, gdy klimat stał się bardziej surowy.[91]
3. Wielki głód w Irlandii (1845–1852): Chociaż główną przyczyną głodu była zaraza ziemniaczana, zmieniające się warunki klimatyczne wpłynęły na rolnictwo, co skłoniło miliony Irlandczyków do migracji, głównie do USA.
4. Pustynnienie Sahelu w XX wieku: W latach 70. XX wieku obszar Sahelu w Afryce Subsaharyjskiej doświadczył serii długotrwałych susz, co zmusiło miliony ludzi do migracji do miast i sąsiednich krajów.[92]

Warto wspomnieć także inwazję „ludów morza” na Egipt pod koniec II tysiąclecia p.n.e., najazdy Dorów i migracje innych ludów greckich, a także ekspansje ludów irańskich, takich jak Kimmerowie, Scytowie i Sarmaci, miały równie znaczący wpływ na ówczesny świat. Migracje Celtów, Germanów oraz — na przełomie starożytności i średniowiecza — Słowian, odgrywały kluczową rolę w kształtowaniu historii Europy.[93]

Zmiana klimatu odgrywała kluczową rolę w upadku wielu cywilizacji w historii, wpływając na zdolność społeczeństw do utrzymania zasobów, rolnictwa i stabilności politycznej. Upadki cywilizacji w przeszłości są dowodem na to, jak wielki wpływ zmian klimatu może mieć na struktury społeczne, gospodarcze i polityczne. Współczesne wyzwania – takie jak podnoszenie się poziomu morza, intensyfikacja susz czy zanik bioróżnorodności – mogą prowadzić do podobnych konsekwencji, jeśli społeczności nie podejmą działań adaptacyjnych i łagodzących skutki globalnego ocieplenia. Na przestrzeni dziejów migracje wewnętrzne i międzynarodowe można postrzegać w szerszym kontekście jako starożytną strategię łagodzenia pojawiających się wyzwań. W tym duchu migracja może być postrzegana jako reakcja społeczna na złagodzenie niektórych z najgorszych skutków zdrowotnych zmiany klimatu, chociaż w niektórych kontekstach sama migracja może pogorszyć wyniki zdrowotne. Ponadto charakter tych ruchów może być z definicji niezrównoważony geograficznie (migracja z obszarów wrażliwych środowiskowo), co z kolei może potencjalnie stworzyć nowy zestaw problemów społeczno-ekonomicznych, zdrowotnych, a być może nawet środowiskowych.[94]

Rysunek 13

Mapa inwazji “barbarzyńców”- Anglów, Sasów, Jutów, Franków, Gotów, Wizygotów, Ostrogotów, Hunów i Wandalów – na Imperium Rzymskie, przedstawiająca główne najazdy w latach 100-500 n.e. oraz przedneolityczne i neolityczne migracje w Afryce (z wyłączeniem przepływu genów Basal-West-Eurasian podczas paleolitu), w oparciu o dane archeogenetyczne

               Źródło: Ermatinger, J. W. (2004). The decline and fall of the Roman Empire. Greenwood Press, Vicente, M., & Schlebusch, C. M. (2020). African population history: An ancient DNA perspective. Current Opinion in Genetics & Development, 62, 8-15. https://doi.org/10.1016/j.gde.2020.05.008  data: 20.12.2024 r., Cornell, T., & Matthews, J. (1982). Atlas of the Roman World. Facts on File. Da Silva, H. G., & Requia, W. J. (2025). Racial and Economic Disparities in High-Temperature Exposure in Brazil. International Journal of Environmental Research and Public Health, 22(2), 200. https://doi.org/10.3390/ijerph22020200 data: 31.01.2025 r.  Bjorklund, O., & Holmboe, H. (1970). Historical atlas of the world. Barnes & Noble Imports Wikipedia contributors. (2025, January 3). Indo-European migrations. Wikipedia.  https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=IndoEuropean_migrations&oldid=1267031493  Data 16.12.2025 r

Tabela 1

Przykładowe cywilizacje do których upadku przyczyniła się zmiana klimatŹródło: tabela opracowana na podstawie własnych danych.

Podsumowanie rozdziału

Pierwszy rozdział pracy poświęcono omówieniu pojęcia migracji, uchodźstwa oraz kontekstu historycznego migracji klimatycznej. Przedstawiono różnice między migracją dobrowolną a przymusową, wskazując, że migracja jest procesem dynamicznym, który może mieć zarówno charakter wewnętrzny (przemieszczanie się w obrębie jednego państwa), jak i międzynarodowy (przekraczanie granic państwowych). Migracja jest definiowana jako przemieszczenie się ludzi w celu zmiany miejsca zamieszkania, które może być spowodowane czynnikami ekonomicznymi, społecznymi, politycznymi lub środowiskowymi. Uchodźstwo natomiast odnosi się do osób, które zostały zmuszone do opuszczenia swojego kraju ze względu na prześladowania, konflikty zbrojne lub inne zagrożenia. Kluczowym aspektem uchodźstwa jest przymusowość – uchodźcy nie mają wyboru co do opuszczenia swojego kraju, co różni ich od migrantów ekonomicznych czy społecznych.

Rozdział porusza również problematykę braku jednoznacznej definicji migrantów klimatycznych w prawie międzynarodowym. Podczas gdy uchodźcy są objęci ochroną Konwencji Genewskiej z 1951 roku, osoby przemieszczające się w wyniku katastrof naturalnych czy zmian środowiskowych nie są formalnie uznawane za uchodźców. Brak tej ochrony powoduje, że migranci klimatyczni nie mają prawa do azylu ani wsparcia ze strony międzynarodowych organizacji humanitarnych.

            Zjawisko migracji spowodowanych zmianami klimatu nie jest nowe – ludzie od wieków przemieszczali się w poszukiwaniu lepszych warunków do życia. Przykłady historycznych migracji klimatycznych obejmują: suszę w Mezopotamii (ok. 2200 r. p.n.e.), która doprowadziła do upadku miast akadyjskich i migracji ludności, Wielką Wędrówkę Ludów (IV–VI w. n.e.), podczas której zmiany klimatu przyczyniły się do przemieszczania plemion germańskich i koczowników z azjatyckich stepów, Wielki Głód w Irlandii (1845–1852), który spowodowany był klęską ziemniaczaną, a jego skutkiem była masowa emigracja Irlandczyków do Stanów Zjednoczonych i Kanady.

Współczesne migracje klimatyczne różnią się jednak skalą i charakterem – z powodu wzrostu populacji, industrializacji oraz globalnych zmian środowiskowych coraz więcej ludzi jest zmuszonych do opuszczania swoich domów. W szczególności dotyczy to krajów Globalnego Południa, które są najbardziej narażone na skutki zmian klimatycznych, takie jak pustynnienie, podnoszenie się poziomu mórz i ekstremalne zjawiska pogodowe.

            Mimo że zmiany klimatu są coraz częściej uznawane za czynnik wymuszający migracje, nadal brakuje odpowiednich regulacji prawnych. Organizacje międzynarodowe, takie jak ONZ, IOM (International Organization for Migration) czy UNHCR (United Nations High Commissioner for Refugees), próbują uwzględnić problematykę migracji klimatycznych w swoich działaniach, jednak nie istnieją spójne przepisy dotyczące statusu migrantów klimatycznych.

ONZ wyróżnia trzy formy mobilności związanej ze zmianami klimatu:

1. Migracje – dobrowolne lub przymusowe przemieszczenia ludności w celu adaptacji do zmian środowiskowych.
2. Przesiedlenia – wymuszone migracje, często organizowane przez rządy w celu ochrony społeczności przed skutkami katastrof naturalnych.
3. Planowane relokacje – długoterminowe strategie przesiedlania społeczności zagrożonych skutkami zmian klimatu.

Jednym z pierwszych przypadków, który zwrócił uwagę na konieczność ochrony migrantów klimatycznych, była sprawa Ioane Teitioty z Kiribati, który ubiegał się o azyl klimatyczny w Nowej Zelandii. Jego wniosek został odrzucony, co potwierdziło, że obecne prawo międzynarodowe nie przewiduje ochrony dla osób uciekających z powodu zmian środowiskowych.

            Migracja klimatyczna jest złożonym zjawiskiem, które wymaga interdyscyplinarnego podejścia. Kluczowe wyzwania to:

1. Brak precyzyjnej definicji i statusu prawnego – migranci klimatyczni nie są uznawani za uchodźców w świetle prawa międzynarodowego.
2. Brak spójnych polityk migracyjnych – większość krajów koncentruje się na ochronie własnych granic, zamiast na wdrażaniu mechanizmów wsparcia dla osób zmuszonych do migracji klimatycznej.
3. Brak systemów monitorowania migracji klimatycznych – w wielu regionach brakuje precyzyjnych danych dotyczących liczby osób migrujących w wyniku zmian klimatu.
4. Konflikty związane z migracjami klimatycznymi – w wielu krajach (np. w Afryce Wschodniej) migracje związane ze zmianami środowiskowymi nasilają konflikty o zasoby, takie jak woda czy ziemia uprawna.

Rozdział pierwszy ukazuje migrację jako proces wielowymiarowy, który w kontekście zmian klimatycznych staje się coraz większym wyzwaniem globalnym.

Rozdział 2

Analiza zmiany klimatu i jej wpływu na migracje

„My, uchodźcy, jesteśmy na pierwszej linii kryzysu klimatycznego” – mówi Najeeba Wazefadost, członkini grupy i założycielka Asia Pacific Network for Refugees (APNOR), która wspiera afgańskie kobiety za pomocą energii słonecznej, aby wspierać ich biznesy. „Dla nas zmiana klimatu nie jest abstrakcyjnym zagrożeniem. To codzienna walka o przetrwanie, stabilność i godność. Wzywamy liderów, aby słuchali naszych historii i podejmowali zdecydowane działania, które obejmują nas, wspierają naszą odporność i wzmacniają rozwiązania kierowane przez uchodźców”.[95]

Każdego dnia bezbronni ludzie są przymusowo przesiedlani z powodu skutków wywołanych przez zmianę klimatu. To nie jest coś, co się wydarzy, to dzieje się teraz – Climate Refugees.[96]

Zmiana klimatu jest bezpośrednim zagrożeniem dla ludzi i środowiska. To jedno z najpoważniejszych wyzwań współczesności, które wpływa na każdy aspekt życia ludzkiego – od zdrowia, edukacji, po gospodarkę i infrastrukturę. Przykłady takie jak tajfun Odette na Filipinach czy rosnące zagrożenie chorobami związanymi z wodą w Zimbabwe pokazują, jak zróżnicowane i dalekosiężne mogą być konsekwencje klimatyczne.[97] Zmiana klimatu i zmiana środowiska mogą zakłócić systemy utrzymania na obszarach wiejskich, od których zależą niektóre z najuboższych i najbardziej narażonych grup. Zdarzenia związane ze zmianą klimatu i procesy zmiany środowiska oddziałują na pięć czynników napędzających migrację i mogą prowadzić do różnych form mobilności, począwszy od dobrowolnej decyzji o migracji, poprzez przymusowe przesiedlenia, aż po dobrowolną lub mimowolną bezdrożność.[98]

Rysunek 14

Mapa niektórych z najbardziej znaczących wydarzeń od stycznia do września 2024 r., z danymi na temat skutków zebranymi z różnych agencji ONZ

[99]

Źródło: World Meteorological Organization. (WMO). (2024). State of the climate 2024: Update for COP29. https://library.wmo.int/viewer/69075/download?file=State-Climate-2024-Update-COP29_en.pdf&type=pdf&navigator=1 data 12.12.2024 r.

Powyższa mapa przedstawia niektóre z najbardziej godnych uwagi wydarzeń – susze, powodzie, cyklony tropikalne, fale upałów i fale zimna, które powodują znaczne szkody, utratę życia i utrudniają zrównoważony rozwój – od stycznia do września 2024 r., wraz z danymi na temat skutków zebranymi z różnych agencji ONZ.

Chociaż wiele obszarów rozwoju jest dotkniętych skrajnościami, cele zrównoważonego rozwoju nr 1, 2 i 10 zostały wybrane do niniejszego podsumowania ze względu na terminową dostępność danych od partnerów ONZ. Rzeczywistość jest niezaprzeczalna: zmiana klimatu zmienia wzorce mobilności, wymagając pilnych i kompleksowych działań. Działania na rzecz klimatu nie mają na celu wyłącznie ochrony planety; mają na celu zabezpieczenie praw ludzi, ich domów, życia i przyszłości.[100]

Zmiana klimatu stanowi bezprecedensowe i rosnące zagrożenia dla zrównoważonego rozwoju. Na całym świecie lata 2016, 2019. 2020 były najcieplejszymi w historii, a lata 2011–2020 najcieplejszą dekadą w historii. Rosnące globalne temperatury przyczyniły się do częstszych i poważniejszych ekstremalnych zjawisk pogodowych na całym świecie, w tym fal upałów, susz, obfitych opadów, powodzi i silnych burz, a także ciągłego podnoszenia się poziomu mórz, ocieplania i zakwaszania oceanów oraz utraty lodowców.[101]

W latach 2021–2022 ekstremalne zjawiska pogodowe spowodowały poważne zniszczenia na wszystkich kontynentach, zwiększając presję na systemy ochrony zdrowia, które już były osłabione skutkami pandemii COVID-19. Powodzie w takich krajach jak Australia, Brazylia, Chiny, Europa Zachodnia, Malezja, Pakistan, RPA i Sudan Południowy doprowadziły do tysięcy ofiar śmiertelnych, przesiedlenia setek tysięcy osób oraz strat gospodarczych liczonych w miliardach dolarów. Według raportu Lancet zjawiska pogodowe spowodowały szkody o wartości 253 miliardów dolarów w 2021 r., obciążając szczególnie ludzi w krajach o niskim wskaźniku rozwoju społecznego, w których prawie żadne ze strat nie było ubezpieczone.[102]

Zmiana klimatu staje się jednym z najważniejszych czynników wpływających na przemieszczanie się ludzi na całym świecie. Ekstremalne zjawiska pogodowe, podnoszący się poziom mórz, długotrwałe susze i inne skutki globalnego ocieplenia zmuszają miliony ludzi do opuszczania swoich domów. Zjawiska te można podzielić ze względu na długotrwałość procesu od krótkotrwałych katastrof takich jak powodzie, huragany, pożary aż po powolne procesy takie jak pustynnieniem, erozja gleby czy podnoszenie się poziomu mórz. Często krótkotrwałe ekstremalne zjawiska towarzyszą długotrwałym procesom.

Tabela 2

Zagrożenia ze względu na długotrwałość procesu

Źródło: UN Women. (2023, June 27). Ensuring safe and regular migration for women and girls in the context of climate change. https://knowledge.unwomen.org/en/digital-library/publications/2023/06/policy-brief-ensuring-safe-and-regular-migration-for-women-and-girls-in-the-context-of-climate-change data: 15.12.2024 r.

2.1.            Gazy cieplarniane

Antropogeniczne emisje gazów cieplarnianych są głównie napędzane przez wielkość populacji, aktywność gospodarczą, styl życia, zużycie energii, wzorce użytkowania gruntów, technologię i politykę klimatyczną.[103] Głównym powodem zmiany klimatu jest działalność ludzka, a dokładniej emisja gazów cieplarnianych, takich jak dwutlenek węgla (CO₂), metan (CH₄) i podtlenek azotu (N₂O). Gazami tymi są emitowane przede wszystkim:

1. spalanie paliw kopalnych – węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego, które są używane w energetyce, przemyśle, transporcie oraz w codziennym użytkowaniu (np. ogrzewanie domów),
2. wylesianie – zmniejszanie powierzchni lasów, które pochłaniają dwutlenek węgla z atmosfery, przyczynia się do wzrostu stężenia gazów cieplarnianych,
3. rolnictwo – szczególnie hodowla zwierząt, wytwarzająca metan oraz stosowanie nawozów, które prowadzą do emisji podtlenku azotu,
4. przemiany użytkowania ziemi – zmiany w zagospodarowaniu terenu, które mogą zmieniać sposób absorpcji i uwalniania gazów cieplarnianych.[104]

Te działalności prowadzą do nadmiernej koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze, co wzmaga efekt cieplarniany i powoduje ocieplenie klimatu. W efekcie zmienia się globalny klimat, co wiąże się z ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi, podnoszeniem poziomu mórz oraz zmianami w ekosystemach. Gazy cieplarniane to gazy, które zatrzymują ciepło słoneczne w atmosferze naszej planety, utrzymując ją w cieple. Od początku ery przemysłowej działalność człowieka doprowadziła do uwolnienia niebezpiecznych poziomów gazów cieplarnianych, powodujących globalne ocieplenie i zmianę klimatu.

Gazy cieplarniane to substancje, które pochłaniają i emitują promieniowanie cieplne w atmosferze, co prowadzi do tzw. efektu cieplarnianego. Dzięki temu procesowi Ziemia utrzymuje odpowiednią temperaturę, umożliwiając życie. Jednak nadmierne stężenie tych gazów w atmosferze – przede wszystkim spowodowane działalnością człowieka – prowadzi do wzmocnienia efektu cieplarnianego, co skutkuje globalnym ociepleniem i zmianą klimatu. Od początku ery przemysłowej, kiedy zaczęto masowo spalać paliwa kopalne (węgiel, ropa, gaz), poziom gazów cieplarnianych, zwłaszcza dwutlenku węgla (CO₂), wzrósł dramatycznie. Stężenie gazów cieplarnianych wzrosło do nowych rekordowych poziomów w 2023 roku i nadal rosło w 2024 roku. WMO poinformowała, że średnie globalne stężenie CO₂ na powierzchni ziemi osiągnęło 420,0 części na milion (ppm) w 2023 roku.

Rysunek 15

Roczne całkowite globalne emisje CO2 – ze spalania paliw kopalnych i zmiany użytkowania gruntów – między 1959 a 2024 r. dla wersji Global Carbon Budget projektu Global Carbon Project na lata 2020, 2021, 2022, 2023 i 2024, w miliardach ton CO2 rocznie (GtCO2)

Źródło: Global Carbon Project. (2024). Global Carbon Atlas 2024.  https://globalcarbonatlas.org data: 20.12.2024 r.

            Według raportu Global Carbon Project dotyczącego globalnego budżetu węglowego na rok 2024, emisja dwutlenku węgla (CO₂) pochodząca ze spalania paliw kopalnych i produkcji cementu wzrośnie o około 0,8%, osiągając rekordowy poziom 37,4 mld ton CO₂ (GtCO₂).[105]

Według Biuletynu Gazów Cieplarnianych WMO z 2024 r. poziomy trzech głównych gazów cieplarnianych – dwutlenku węgla, metanu i podtlenku azotu – osiągnęły rekordowe wartości w 2023 r.

1. Dwutlenek węgla (CO₂) osiągnął 151% poziomu sprzed epoki przemysłowej, głównie z powodu spalania paliw kopalnych i produkcji cementu. Około połowa emisji CO₂ pozostaje w atmosferze, podczas gdy resztę pochłaniają lądy i oceany. Wraz ze wzrostem emisji pochłaniacze te mogą tracić skuteczność, co nasila globalne ocieplenie.
2. Metan (CH₄) odpowiada za 16% efektu cieplarnianego i utrzymuje się w atmosferze około dekady. Jego źródła to w 40% procesy naturalne (np. tereny podmokłe) i w 60% działalność człowieka, np. uprawa ryżu, hodowla przeżuwaczy, eksploatacja paliw kopalnych czy spalanie biomasy.
3. Podtlenek azotu (N₂O), odpowiadający za 7% ocieplenia, działa także niszcząco na warstwę ozonową. Około 40% jego emisji wynika z działalności człowieka, głównie z użycia nawozów i spalania biomasy.

Trend ten utrzymał się do 2024 r., a globalne emisje dwutlenku węgla z paliw kopalnych osiągnęły nowy rekordowy poziom. Poza dwutlenkiem węgla, metan i podtlenek azotu – osiągnęły rekordowo wysokie obserwowane poziomy. Pomiary sugerują, że w 2024 roku stężenie tych trzech gazów cieplarnianych będzie ponownie wyższe. Emisje z paliw kopalnych są największym źródłem emisji przez człowieka od lat 50. XX wieku. Globalne uśrednione stężenia metanu (CH) wzrosły z 729 ppb w czasach przedindustrialnych do 1934 ppb w 2023 r., co stanowi wzrost o 165%. Stężenie podtlenku azotu (NO) wzrosło z 270 ppb w 1750 r. do 336,9 ppb w 2023 r., co stanowi wzrost o 24%.[106]

Poniższy wykres (rysunek 17) wskazuje na:

1. Przesunięcie globalnego centrum emisji – podczas gdy w XIX i XX wieku to Europa i Ameryka Północna były głównymi emitentami, w XXI wieku Azja stała się dominującym regionem pod względem emisji CO₂.
2. Dekarbonizację Zachodu – spadek udziału Europy i Ameryki Północnej wskazuje na zmniejszenie emisji w krajach rozwiniętych, co jest efektem polityki klimatycznej i rozwoju odnawialnych źródeł energii.
3. Rosnącą rolę Azji – dynamiczny rozwój gospodarczy, industrializacja i rosnące zapotrzebowanie na energię w Chinach i Indiach przyczyniły się do wzrostu emisji w tym regionie.
4. Konieczność globalnych działań – aby ograniczyć zmiany klimatu, kluczowe jest zmniejszenie emisji w Azji oraz dalsze inwestowanie w zielone technologie na całym świecie.

Rysunek 16

Udział kontynentów w globalnych emisjach CO₂. Emisje dwutlenku węgla (CO₂) z paliw kopalnych i przemysłu. Zmiana użytkowania gruntów nie jest uwzględniona. Od 1800 do 2023 r.

Źródło: Ritchie, H., Roser, M., & Ortiz-Ospina, E. (2024). Our World in Data. https://ourworldindata.org data: 16.01.2024

Z kolei na rysunku 17 przedstawiono wybranych państw w globalnej emisji CO₂ -emisje dwutlenku węgla (CO₂) z paliw kopalnych i przemysłu.

Rysunek 17

Udział w globalnych emisjach CO₂ Emisje dwutlenku węgla (CO₂) z paliw kopalnych i przemysłu (USA, Chiny, świat, Wielka Brytania, Indie). Zmiana użytkowania gruntów nie jest uwzględniona

Źródła danych Ritchie, H., Roser, M., & Ortiz-Ospina, E. (2024). Our World in Data. https://ourworldindata.org data: 16.01.2024 r. Populacja na podstawie różnych źródeł (2024) – z głównym przetwarzaniem przez Our World In Data

Informacje zaprezentowane na powyższej mapie i wykresie wykazują na następujące kwestie:

1. Globalne nierówności emisji – bogatsze kraje, szczególnie USA, Kanada, Australia i kraje Zatoki Perskiej, mają nieproporcjonalnie wysokie emisje per capita, w porównaniu do krajów rozwijających się.
2. Spadek emisji w krajach rozwiniętych – Europa i USA odnotowują spadek emisji na mieszkańca dzięki polityce redukcji emisji oraz rozwoju odnawialnych źródeł energii.
3. wzrost udziału Azji jako głównego emitenta – choć Chiny i Indie mają niższe emisje per capita niż kraje zachodnie, ich ogólne emisje rosną, co wpływa na globalny bilans emisji CO₂.

Rysunek 18

Udział w globalnych emisjach CO₂ na osobę. Emisje dwutlenku węgla (CO₂) z paliw kopalnych i przemysłu (USA, Chiny, świat, Wielka Brytania, Indie). Zmiana użytkowania gruntów nie jest uwzględniona

Źródła danych: Ritchie, H., Roser, M., & Ortiz-Ospina, E. (2024). Our World in Data.  https://ourworldindata.org data: 30.12.2023 r. Populacja na podstawie różnych źródeł (2024) – z głównym przetwarzaniem przez Our World In Data

Dane przedstawione na rysunku 19 wykazują, że:

1. USA i Europa redukują emisje per capita, ale wciąż są jednymi z największych emitentów.
2. Chiny szybko zwiększyły emisje i wyprzedziły średnią światową, co jest wynikiem industrializacji i wysokiego zużycia węgla.
3. Wielka Brytania to przykład skutecznej redukcji emisji, dzięki przejściu na energię odnawialną.
4. Indie mają relatywnie niskie emisje, ale ich wzrost sugeruje przyszłe wyzwania klimatyczne.
5. Redukcja emisji CO₂ w USA, Chinach i Indiach będzie kluczowa dla globalnej walki ze zmianami klimatu. Biorąc pod uwagę stanowisko nowego Prezydenta USA redukcja może być zatrzymana.

Ciągły wzrost poziomu gazów cieplarnianych jest poważnym problemem, ponieważ przyczynia się do globalnego ocieplenia i zmian klimatu, prowadząc do bardziej ekstremalnych zjawisk pogodowych, wzrostu poziomu mórz i innych skutków dla środowiska. W rezultacie:

1. podnosząca się temperatura – średnia temperatura Ziemi wzrosła o około 1,2°C od czasów przedindustrialnych.
2. ekstremalne zjawiska pogodowe – częstsze fale upałów, silniejsze burze, powodzie oraz susze.
3. topnienie lodowców i podnoszenie się poziomu mórz – z tego powodu istnieje ryzyko zalania nisko położonych obszarów.

Wzrost emisji gazów cieplarnianych przyczynia się do tego, że planeta staje się coraz cieplejsza, co ma ogromne konsekwencje dla środowiska, gospodarki i społeczeństw na całym świecie.[107]

2.2.             Wzrost temperatury

Rok 2023 upłynął pod znakiem bezprecedensowych upałów, stając się najgorętszym rokiem w historii, osiągając 1,45 °C powyżej poziomu sprzed epoki przemysłowej. Przejście od warunków La Niña do El Niño, a także pozytywna faza dipola Oceanu Indyjskiego (IOD) przyczyniły się do tych ekstremalnych upałów i różnorodnych skutków pogodowych, od ulewnych deszczy i powodzi po susze.[108] Zgodnie z danymi Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC) w latach 2011–2020 globalna temperatura powierzchni była o 1,09 [0,95 do 1,20] wyższa niż w latach 1850–1906.[109]

Globalna temperatura powierzchni rośnie szybciej od 1970 roku niż w jakimkolwiek innym okresie 50 lat w ciągu co najmniej ostatnich 2000 lat. Nastąpiły rozległe i gwałtowne zmiany w atmosferze, oceanach, kriosferze i biosferze. Zmiany klimatu spowodowane przez człowieka już teraz wpływają na wiele ekstremalnych warunków pogodowych i klimatycznych w każdym regionie na całym świecie. Doprowadziło to do rozległych negatywnych skutków oraz związanych z nimi strat i szkód dla przyrody. Społeczności znajdujące się w trudnej sytuacji, które w przeszłości w najmniejszym stopniu przyczyniły się do obecnej zmiany klimatu, są nią dotknięte w nieproporcjonalny sposób.[110]

Rysunek 19 

Roczne anomalie średniej globalnej temperatury (w odniesieniu do lat 1850–1900) w latach 1850–2023

Źródło: WMO. (2025, January 10). WMO confirms 2024 as warmest year on record at about 1.55°C above pre-industrial level. https://wmo.int/news/media-centre/wmo-confirms-2024-warmest-year-record-about-155degc-above-pre-industrial-level data: 26.12.2024 r.

Powyższy wykres ilustruje:

1900. Stały wzrost globalnej temperatury. Od 1850 roku temperatura stopniowo rośnie, ale tempo wzrostu znacząco przyspiesza od 1950 roku. Obecnie globalna temperatura jest o ok. 1,4°C wyższa niż w okresie 1850-1900.
1901. Okresy intensywnych wzrostów. Wzrost temperatury staje się bardziej wyraźny po 1970 roku, co pokrywa się z rosnącymi emisjami gazów cieplarnianych. W ostatnich dekadach temperatura rośnie jeszcze szybciej, co sugeruje wpływ zmian klimatycznych.
1902. Najcieplejsze lata w historii. Od 2015 roku widoczny jest rekordowy wzrost temperatur, co potwierdzają wszystkie źródła danych. 2023 rok wygląda na jeden z najcieplejszych w historii pomiarów.
1903. Wahania temperatury przed 1900 rokiem Wykres pokazuje naturalne fluktuacje temperatury w XIX wieku, ale zmiany te są stosunkowo niewielkie w porównaniu z gwałtownym wzrostem w XX i XXI wieku.

Najważniejsze wnioski wynikające z dociekań:

1. Globalne ocieplenie jest wyraźne i przyspiesza – szczególnie od drugiej połowy XX wieku.
2. Obecna temperatura jest o około 1,4°C wyższa niż w epoce przedprzemysłowej, co zbliża nas do progu 1,5°C wyznaczonego przez Porozumienie Paryskie.[111]
3. Dalsze ocieplenie może prowadzić do ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak fale upałów, susze, podnoszenie się poziomu mórz i intensywne burze.
4. Konieczne są działania na rzecz redukcji emisji gazów cieplarnianych, aby ograniczyć wzrost temperatury.

Ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak huragany, powodzie, susze i pożary, [112]stają się coraz częstsze i intensywniejsze. Skutkuje to zniszczeniem domów, infrastruktury i środków do życia, zmuszając ludzi do przemieszczania się w poszukiwaniu bezpieczeństwa i nowych miejsc do życia. Według IDMC pod koniec 2022 r. na świecie odnotowano 8,7 mln przesiedleńców wewnętrznych w wyniku katastrof. W 2022 r. odnotowano również rekordową liczbę 32,6 mln przesiedleń wewnętrznych związanych z katastrofami, co odnosi się do liczby przymusowych przemieszczeń osób w granicach ich własnego kraju w zeszłym roku.

2.3.            Wzrost poziomu mórz i erozja wybrzeży

Tempo wzrostu globalnego poziomu morza wzrosło od czasu rozpoczęcia pomiarów wysokościomierzem satelitarnym w 1993 roku, osiągając 4,4 mm/rok w latach 2013-2021. Chociaż od 1993 r. poziom morza podniósł się prawie wszędzie, nie wszędzie poziom morza podniósł się jednakowo. Regionalne wzorce zmian poziomu mórz są zdominowane przez lokalne zmiany zawartości ciepła i zasolenia oceanów. Niektóre regiony nadal odczuwają tempo wzrostu poziomu mórz znacznie szybsze niż średnia światowa.[113]

Regiony przybrzeżne, wyspy i nisko położone obszary są zagrożone przez wzrastający poziom mórz, co prowadzi do erozji wybrzeży i zatapiania terenów. Mieszkańcy takich regionów muszą poszukiwać nowych miejsc do życia.  Tempo wzrostu globalnego poziomu mórz wzrosło od czasu rozpoczęcia pomiarów wysokościomierzem satelitarnym w 1993 roku, osiągając 4,4 mm/rok w latach 2013-2021. Średni globalny poziom morza osiągnął nowy rekordowy poziom w 2021 roku.[114]

Większość wielkich miast na świecie znajduje się w strefie przybrzeżnej a wiele z nich znajduje się w dużych deltach, gdzie kombinacja specyficznych warunków gospodarczych, geograficznych i historycznych przyciąga ludzi i napędza migrację przybrzeżną. Choć wybrzeża zajmują jedynie 10% powierzchni Ziemi, prawie połowa populacji świata mieszka w odległości 100 km od morza. Wzrost populacji przybrzeżnych przyczynia się jednak do degradacji środowiska, w tym zanieczyszczenia, zmian użytkowania gruntów i przełowienia. Podnoszący się poziom mórz powoduje zalewanie delty rzek, wysp i innych nisko położonych obszarów. Przykładowo, Bangladesz, gdzie duża część kraju leży zaledwie kilka metrów nad poziomem morza, doświadcza regularnych powodzi, które zmuszają tysiące ludzi do migracji.

Sztormowe fale zalewają nisko położone regiony, niszczą ludzkie domy, zagrażają zdrowiu i bezpieczeństwu ludzi. Wiadomo, że sztormy są zaostrzane przez rosnące poziomy morza. Zmiany prędkości wiatru wpływają na wysokość fal i ich pęcznienie, a także mogą mieć efekt chłodzący na obszary przybrzeżne. Ponadto wzrost opadów może powodować powodzie, spływ i erozję w regionach przybrzeżnych, narażając bezpieczeństwo ludzi.[115]

Delty rzeczne należą do najbardziej zaludnionych i jednocześnie najbardziej narażonych na skutki zmian klimatycznych obszarów na świecie. W 2017 roku mieszkało na nich około 339 milionów ludzi, z czego aż 97% znajdowało się w krajach rozwijających się lub najmniej rozwiniętych. Największe zagęszczenie ludności odnotowano w delcie Gangesu-Brahmaputry, gdzie zamieszkiwało 105 milionów osób, oraz w delcie Nilu z 45 milionami mieszkańców. Ponad 89% mieszkańców delt żyje w strefach charakteryzujących się wysoką aktywnością cyklonów tropikalnych, co naraża ich na poważne ryzyko powodzi. Szacuje się, że około 31 milionów ludzi zamieszkujących delty jest bezpośrednio zagrożonych powodziami, przy czym 80% z nich (25 milionów) mieszka na obszarach z deficytem sedymentacyjnym. Taki deficyt ogranicza naturalną zdolność delt do zmniejszania ryzyka powodzi przez akumulację osadów. Aż 92% z tych osób mieszka w krajach rozwijających się. Dodatkowo, niedostateczna infrastruktura ochrony przeciwpowodziowej w krajach rozwijających się i najmniej rozwiniętych pogłębia podatność tych regionów na zagrożenia. Brak systemów kanalizacyjnych, ograniczony dostęp do czystej wody oraz niedostateczna infrastruktura transportowa zwiększają ryzyko dla lokalnych społeczności, czyniąc je szczególnie wrażliwymi na skutki zmian klimatu.[116]

Desertyzacja[117] i degradacja gruntów ma miejsce w niektórych regionach, zwłaszcza w Afryce Subsaharyjskiej, Bliskim Wschodzie i częściach Azji. Zmiana klimatu prowadzi do pustynnienia i degradacji ziemi uprawnej. Wzrost poziomu mórz przyspiesza erozję wybrzeży, co prowadzi do utraty ziem uprawnych, siedlisk przyrodniczych i infrastruktury. Przykład: Floryda w USA traci tereny przybrzeżne w wyniku erozji wywołanej podnoszeniem się poziomu oceanu. W Afryce Zachodniej, szczególnie w Togo, wybrzeża narażone są na erozję.[118]

Podnoszenie się wód morskich powoduje między innymi:

1. zasolenie gruntów i wód (woda morska wnika do wód gruntowych, zmniejszając ich przydatność do spożycia i nawadniania. Na terenach takich jak delta Mekongu w Wietnamie zasolenie zagraża produkcji ryżu.)
2. zniszczenie kluczowych ekosystemów: (tereny przybrzeżne, takie jak lasy namorzynowe, rafy koralowe i estuaria, są niszczone przez wzrost poziomu mórz, co prowadzi do utraty różnorodności biologicznej[119] i wraz z wzrostem temperatury prowadzi do zakwitów szkodliwych alg, zubożenia zasobów rybnych i niszczenia raf koralowych, które są kluczowe dla bioróżnorodności i ochrony przed sztormami. Utrata systemów przybrzeżnych, takich jak namorzyny i mokradła, prowadzi do uwalniania gazów cieplarnianych.[120]

Najbardziej dotknięte koniecznością migracji z powodów przedstawionych powyżej będą społeczności o ograniczonych zasobach ekonomicznych, które nie mogą pozwolić sobie na migrację ani budowę infrastruktury ochronnej. Mieszkańcy małych wysp i regionów przybrzeżnych już teraz muszą mierzyć się z przymusowymi relokacjami.

Niedawny raport UNEP wykazał, że połowa krajów na świecie zdegradowała systemy słodkowodne, a ponad 400 dorzeczy na całym świecie odnotowuje spadek przepływów, w tym kultowe działy wodne, takie jak dorzecze Konga. Światowa Organizacja Meteorologiczna zauważa również, że rok 2023 był najbardziej suchym rokiem od ponad trzech dekad dla rzek na całym świecie. Wraz z przyspieszeniem zmian klimatycznych cykl hydrologiczny planety stał się nieprzewidywalny, a kraje coraz częściej mają do czynienia ze zbyt dużą lub zbyt małą ilością wody, a często zbyt zanieczyszczoną wodą. Stoimy w obliczu tego, co eksperci nazywają kryzysem wodnym. [121]

2.4.             Silne wiatry

Globalne ocieplenie wpływa na siłę i częstotliwość występowania silnych wiatrów na całym świecie. Zmianie ulegają nie tylko temperatury, prądy morskie, ale także wzorce wiatrowe. Ocieplenie oceanów[122] wpływa również na prądy morskie, co z kolei oddziałuje na wzorce wiatrowe. Cieplejsze oceany dostarczają więcej energii do układów burzowych, co prowadzi do silniejszych wiatrów i większych opadów. Zmiany klimatu wpływają na globalną cyrkulację atmosferyczną, co prowadzi do zmian w tych wzorcach. Może to skutkować częstszymi ekstremalnymi zjawiskami, takimi jak fale upałów, susze i powodzie. Badania wskazują na wzrost częstotliwości burz, huraganów i innych silnych wiatrów. Wynika to z większej ilości pary wodnej w atmosferze, która jest napędzana przez ocieplenie klimatu. Wilgotne powietrze jest bardziej niestabilne i sprzyja tworzeniu się silnych burz. Następują zmiany w prądach strumieniowych które mogą prowadzić do bardziej ekstremalnych zjawisk pogodowych. Huragany, tajfuny i inne silne wiatry stają się częstsze i bardziej intensywne.

Badania pokazują, że w latach 1979–2020 tempo intensyfikacji tych zjawisk wzrosło, głównie ze względu na wzrost wilgotności względnej i spadek pionowego uskoku wiatru. Modele klimatyczne o wysokiej rozdzielczości przewidują dalszy wzrost intensyfikacji tropikalnych cyklonów w przyszłości, co również wynika ze zmian w klimacie. Eksperymenty numeryczne sugerują, że przyczyną tych zmian jest ocieplenie górnej troposfery i zmiany w rozkładzie ogrzewania atmosferycznego.[123]

W niektórych regionach, takich jak Arktyka, obserwuje się wzrost siły wiatrów. Związane jest to z topnieniem lodu morskiego i zmianami w cyrkulacji atmosferycznej. Wiatry odgrywają kluczową rolę w transporcie ciepła i wilgoci na Ziemi. Zmiany w ich wzorcach mogą przyspieszać lub spowalniać procesy związane ze zmianami klimatu. Silniejsze wiatry mogą przyspieszać transport ciepła z oceanów na kontynenty co przyspieszanie ocieplenie. Zmiany w cyrkulacji powietrza mogą prowadzić do powstania obszarów o mniejszej ilości opadów, co z kolei sprzyja suszom. Zmieniające się wzorce wiatrowe wpływają na rozprzestrzenianie się nasion i pyłku, co może prowadzić do zmian w składzie gatunkowym roślinności.

Intensyfikacja wiatrów ma poważne konsekwencje dla ludzi i środowiska: Silniejsze wiatry prowadzą do większych zniszczeń podczas huraganów, tornad i innych ekstremalnych wiatrów oraz innych towarzyszących im zjawisk (np. powodzi). Katastrofy wiatrowe niszczą domy, drogi, linie energetyczne i inne elementy infrastruktury, powodując ogromne straty finansowe. Szczególnie widać to w rolnictwie, gdzie susze i inne ekstremalne zjawiska pogodowe związane z wiatrami mogą prowadzić do zmniejszenia plonów i strat w rolnictwie. Silniejsze wiatry mogą powodować większe fale sztormowe, co przyspiesza erozję wybrzeży i podwyższenie poziomu mórz. Wiatr może mieć niszczycielską siłę, prowadząc do katastrof, które zmuszają ludzi do opuszczenia swoich domów. Huragany i tajfuny, potężne wiatry tropikalne, niosą ze sobą ogromne ilości deszczu, powodując powodzie, osunięcia ziemi i zniszczenia infrastruktury. Tornada, wirujące kolumny powietrza o dużej prędkości mogą niszczyć budynki, wyrywać drzewa i powodować liczne ofiary[124]. Szczególnie częste na obszarach pustynnych, burze piaskowe mogą prowadzić do problemów zdrowotnych, zanieczyszczenia środowiska i utraty plonów. Silne wiatry, latające odłamki i powodzie powodują liczne ofiary śmiertelne i rany. Zniszczenie domów zmusza ludzi do opuszczenia swoich miejsc zamieszkania i stawania się bezdomnymi. Zanieczyszczenie powietrza, brak dostępu do czystej wody i pożywienia oraz stres związany z katastrofą mogą prowadzić do problemów zdrowotnych. Wiele osób zmuszonych jest do opuszczenia swoich domów i migrowania do innych regionów lub krajów w poszukiwaniu bezpiecznego schronienia i lepszych warunków życia. Katastrofy wiatrowe są jednym z głównych czynników wywołujących migracje przymusowe. Ludzie uciekają przed zniszczeniem, brakiem żywności i wody oraz zagrożeniem dla życia. [125]

Katastrofy wiatrowe są jednym z najbardziej dotkliwych skutków zmiany klimatu. Powodują, jak i związane z nimi migracje, ogromne straty gospodarcze, zarówno w regionach dotkniętych katastrofą, jak i w regionach przyjmujących uchodźców.

2.5.            Burze piaskowe i pyłowe

Sand and dust storms (SDS) są zjawiskami atmosferycznymi. Pył jest głównym składnikiem aerozoli atmosferycznych, które są istotnymi zmiennymi klimatycznymi charakteryzującymi klimat Ziemi. Cząsteczki pyłu mają również znaczący wpływ na pogodę ze względu na procesy sprzężenia zwrotnego związane z dynamiką atmosfery, tworzeniem się chmur i opadami. Silne wiatry przenoszą ogromne ilości piasku i pyłu z pustyń oraz suchych terenów na znaczne odległości. Te burze są szczególnie powszechne w regionach suchych         i półpustynnych, takich jak Bliski Wschód, Afryka Północna, Azja Środkowa, Australia              i Ameryka Północna. Burze piaskowe i pyłowe to poważne zjawiska o globalnym zasięgu, które wpływają na zdrowie ludzi, rolnictwo, infrastrukturę i środowisko. Ich częstotliwość        i intensywność rosną w związku ze zmianami klimatycznymi i działalnością człowieka. Czynnikami zwiększającymi ryzyka burz piaskowych i pyłowych są:

1. Gwałtowne wiatry podrywają drobne cząstki piasku i pyłu z powierzchni ziemi a zmniejszona wilgotność gleby ułatwia unoszenie się drobnych cząstek. Rozszerzanie się pustyń zwiększa powierzchnie podatne na erozję wiatrową.
2. Wzrost temperatur i nieregularne opady pogłębiają procesy pustynnienia.
3. Intensywne rolnictwo i wypas zwierząt niszczą pokrywę roślinną, zwiększając podatność gleby na erozję.
4. Usuwanie roślinności, która chroni glebę, zwiększa ryzyko burz piaskowych i pyłowych.

Skutki burz piaskowych i pyłowych są zaś następujące:

1. Pył pokrywający uprawy obniża ich wydajność a erozja gleby zmniejsza jej żyzność, pogłębiając kryzysy żywnościowe. Burze piaskowe uszkadzają uprawy i usuwają żyzną wierzchnią warstwę gleby, co zmniejsza wydajność rolnictwa.
2. Infrastruktura i gospodarka. Burze ograniczają widoczność, co prowadzi do wypadków drogowych, lotniczych i morskich. Osady pyłu uszkadzają budynki, maszyny i infrastrukturę energetyczną (np. panele słoneczne).
3. Wydajność pracy i dochody gospodarstw domowych gwałtownie spadają podczas tych burz: miliony ludzi nie mogą dotrzeć do pracy; zamykane są fabryki i biura.

Ich wpływ na środowisko jest ogromny:

1. Pył może przenosić toksyny, mikroorganizmy i metale ciężkie, wpływając na jakość powietrza i gleby.
2. Przenoszenie pyłu z pustyń, takich jak Sahara, może wpływać na inne ekosystemy.                   Amazonkę, gdzie pył wzbogaca glebę w minerały.
3. Burze piaskowe zwiększają ilość mułu w wodzie, blokując światło słoneczne raf koralowych i powodując toksyczne zakwity glonów.

Przykłady regionów dotkniętych SDS w Afryce to Sahara, Sahel oraz dorzecza Etosha i Makgadikgadi są głównymi źródłami burz piaskowych. Burze piaskowe z Sahary przenoszą pył przez Atlantyk aż do obu Ameryk. Sahel jest szczególnie podatny ze względu na pustynnienie. Każdego roku około dwóch do trzech miliardów ton drobnych cząstek gleby opuszcza Afrykę w postaci burz piaskowych, pozbawiając kontynent żyzności i produktywności biologicznej. Z kolei w krajach takich jak Irak, Iran i Arabia Saudyjska SDS są częste, szczególnie w wyniku susz i degradacji gleby. Znaczna część żyznych ziem Iraku została dosłownie zdmuchnięta w powietrze w wyniku nasilającego się pustynnienia. Iracki rząd odnotował 122 burze piaskowe i 283 dni z pyłem w ciągu jednego roku.  W ciągu najbliższych dziesięciu lat Irak może być świadkiem 300 zdarzeń pyłowych rocznie. Na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej każdego roku z powodu burz piaskowych traci się około 13 miliardów dolarów produktu krajowego brutto (PKB). „Żółty pył” z pustyni Gobi wpływa także na Koreę Południową i Japonię, powodując problemy zdrowotne i gospodarcze. Każdej wiosny Japonia jest nękana “żółtymi piaskami” w wyniku burz piaskowych, które mają swój początek w północno-wschodniej Azji. Burze te zmniejszają widoczność, zwiększają ilość metali glebowych i antropogenicznych i uważa się, że są odpowiedzialne za pogorszenie objawów u astmatyków, zwiększoną liczbę przypadków problemów z oddychaniem i zapaleniem opon mózgowych, przypadki podrażnień skóry i powszechne rozprzestrzenianie się grzybów. Z powodu pyłów cierpią także mieszkańcy regionów, o których myślimy, iż nie znajdują się w pobliżu pustyń – jednak np. od 1900 roku Wielka Brytania ucierpiała z powodu huraganu piaskowego 17 razy.[126]

2.6.            Zmiany w prądach oceanicznych i w lądowych zasobach wodnych

Wiele prądów oceanicznych ulegnie zmianie w XXI wieku w odpowiedzi na zmiany natężenia wiatru związane z ociepleniem wywołanym działalnością człowieka.[127] Prądy morskie odgrywają fundamentalną rolę w kształtowaniu klimatu Ziemi, w tym również w Europie. Działają one jak ogromne “taśmy transportowe”, przenosząc ciepłą wodę z równika w kierunku biegunów, a zimną wodę w przeciwnym kierunku. Ten globalny system cyrkulacji oceanicznej ma ogromny wpływ na rozkład temperatur na naszej planecie.

Ciepły Prąd Zatokowy (Golfsztrom) jest jednym z najważniejszych prądów oceanicznych wpływających na klimat Europy. Przenosi on ciepłą wodę z rejonu Karaibów w kierunku północno-wschodniego Atlantyku, łagodząc tym samym klimat w zachodniej i północnej Europie. Dzięki niemu mamy znacznie łagodniejsze zimy niż inne regiony o podobnej szerokości geograficznej. Osłabienie lub zatrzymanie tego prądu może prowadzić do drastycznych zmian w pogodzie, takich jak:[128]

1. Surowsze zimy: Brak dopływu ciepłej wody oznaczałby znacznie niższe temperatury w Europie.
2. Częstsze ekstremalne zjawiska pogodowe: Mogłyby pojawić się bardziej intensywne
3. fale upałów, susze, powodzie oraz burze.
4. Zaburzenia w opadach deszczu: Zmiany w cyrkulacji oceanicznej mogłyby prowadzić do zmian w rozkładzie opadów, co miałoby poważne konsekwencje dla rolnictwa i gospodarki.
5. Wzrost poziomu mórz: Ocieplenie oceanów prowadzi do topnienia lodowców i lądolodów, co z kolei powoduje podnoszenie się poziomu mórz. To zagraża wielu przybrzeżnym miastom i obszarom rolniczym na całym świecie.[129]
6. Zakwaszenie oceanów: Wchłanianie przez oceany nadmiaru dwutlenku węgla prowadzi do ich zakwaszenia, co zagraża wielu gatunkom morskim, szczególnie koralowcom.[130]

Zmiany w cyrkulacji oceanicznej, wywołane głównie globalnym ociepleniem, mają znaczący wpływ na rybołówstwo. Prądy morskie przenoszą wodę, a wraz z nią substancje odżywcze i organizmy żywe, w tym ryby. Zmiany w tych prądach powodują:

1. Przemieszczanie się stad ryb: Ryby, podobnie jak inne organizmy morskie, są ściśle związane ze swoim środowiskiem. Zmiana temperatury wody, zasolenia czy dostępności pokarmu powoduje, że ryby migrują w poszukiwaniu bardziej sprzyjających warunków. To z kolei utrudnia pracę rybakom, którzy muszą dostosowywać swoje łowiska do nowych miejsc występowania ryb.
2. Zmiany w rozmieszczeniu planktonu: Plankton jest podstawą morskiego łańcucha pokarmowego. Zmiany w prądach mogą wpływać na jego rozmieszczenie, co z kolei wpływa na dostępność pokarmu dla ryb.
3. Zmiany w produktywności ekosystemów morskich: Prądy morskie wpływają na mieszanie się wód i transportują substancje odżywcze, co ma kluczowe znaczenie dla produktywności ekosystemów morskich. Zmiany w tych procesach mogą prowadzić do spadku liczebności populacji ryb. [131]
4. Zmiany w prądach mogą sprzyjać rozprzestrzenianiu się gatunków inwazyjnych, które konkurują z rodzimymi gatunkami ryb o pokarm i przestrzeń. Konsekwencje dla rybołówstwa: W wielu regionach świata obserwuje się już spadek połowów ryb, co ma poważne konsekwencje dla gospodarki i bezpieczeństwa żywnościowego. Rybacy coraz częściej łowią gatunki, które wcześniej nie występowały w danym obszarze, lub też łowią mniej pożądane gatunki. Muszą też dostosowywać swoje sprzęt i metody połowu do nowych warunków, co wiąże się ze wzrostem kosztów. Dla wielu społeczności nadmorskich rybołówstwo jest podstawowym źródłem utrzymania. Zmiany w połowach mogą prowadzić do utraty miejsc pracy i problemów społecznych.[132]

Zmiany w magazynowaniu wody na lądzie, takie jak budowa zapór wodnych, nawadnianie i eksploatacja wód gruntowych, również wpływają na poziom morza. Napływy do zbiorników wykazywały wzorzec podobny do globalnego przepływu rzek, przy czym Indie, Ameryka Północna, Środkowa i Południowa oraz część Australii doświadczyły warunków napływu poniżej normy. W 2023 r. duże części kontynentów doświadczyły warunków magazynowania wody lądowej poniżej średniej (TWS). Godnymi uwagi wyjątkami były Afryka Subsaharyjska, Wyżyna Tybetańska oraz podregiony Indii, Australii i północnej części Ameryki Południowej.[133]

Rysunek 30 obrazuje sytuację, w której połowa globu miała wyschnięte rzeki w 2023 r. w porównaniu z okresem 1991-2020. Zawarta na rysunku kolorystyka przedstawia: pomarańczowy / ciemnopomarańczowy → poziom wody poniżej normy i znacznie poniżej normy.; niebieski / ciemnoniebieski → poziom wody powyżej normy i znacznie powyżej normy.; szary → brak danych.; biały → poziom wody w normie

Rysunek 20

Zmiany w zasobach wodnych

Źródło: WMO. (2024). WMO. (2024). State of global water resources report 2023 (WMO-No. 1362 https://library.wmo.int  data: 30.12.2024 r.

Kluczowe obserwacje, które wynikają z powyższego rysunku:

1. Globalne warunki hydrologiczne

45% rzek miało poziom poniżej normy, co wskazuje na globalne problemy z suszą.

31% rzek miało normalny poziom przepływu.

Tylko 17% rzek miało poziom powyżej normy, co oznacza, że większość obszarów cierpiała z powodu niedoboru wody.

1. Najbardziej dotknięte regiony (zaznaczone na mapie)

Ameryka Północna i Środkowa. Dotknięte USA, Meksyk i Ameryka Środkowa → intensywna susza.

Południowa Ameryka Silne niedobory wody w Argentynie i Chile.

Afryka Wschodnia

Susza w Etiopii, Kenii i Tanzanii.

Australia. Poziomy wód rzecznych znacznie poniżej normy.

1. Obszary z nadmiarem wody

Europa Północna i Syberia → poziom wody powyżej normy.

Indie i Azja Południowo-Wschodnia → powodzie w niektórych regionach.

Wyciągnąć można zaś następujące wnioski:

1. Globalne zmiany klimatu mają poważny wpływ na rzeki → Susze i niedobory wody stają się coraz powszechniejsze.
2. Niektóre regiony cierpią z powodu nadmiaru opadów, podczas gdy inne doświadczają długotrwałej suszy → To prowadzi do ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak powodzie i pustynnienie.
3. Konieczne są działania na rzecz oszczędzania wody oraz lepszego zarządzania zasobami wodnymi, szczególnie w regionach dotkniętych suszą.

Rysunek 21

 Poniżej Normalnego Stanu Wody w Zbiornikach w 2023 r. w zestawieniu z historycznym okresem 1991-2020. Poniższa mapa pokazuje, ile wody wpłynęło do jezior i sztucznych zbiorników, które są kluczowe dla zaopatrzenia w wodę, rolnictwa i ekosystemów. Kolorystyka mapy: pomarańczowy i ciemnopomarańczowy → poniżej normy i znacznie poniżej normy; szary → normalne poziomy wody; zielony i ciemnozielony → powyżej normy i znacznie powyżej normy; wielkość kół symbolizuje maksymalną objętość zbiornika w km³.[134]

Źródło: WMO. (2024). State of global water resources report 2023 (WMO-No. 1362). https://library.wmo.int  data: 20.12.2024 r.

Z kolei na rysunku 31 przedstawiono:

1. Globalne warunki hydrologiczne

41% zbiorników miało poziom wody poniżej normy, co oznacza mniejsze zasoby wodne dla miast, rolnictwa i przemysłu.

38% zbiorników miało normalny poziom wody.

21% zbiorników miało poziom powyżej normy, co sugeruje lokalne powodzie lub ekstremalne opady deszczu.

1. Najbardziej dotknięte regiony: Ameryka Północna i Południowa: USA, Meksyk i Brazylia → Znaczne niedobory wody w zbiornikach.

Europa: Hiszpania i Francja → Duże zbiorniki z obniżonym poziomem wody.

Azja Południowa i Wschodnia: Indie i Chiny → Duże rozbieżności, niektóre zbiorniki poniżej normy, inne powyżej.

Afryka i Australia. Znaczny deficyt wody w zbiornikach → Gorsza sytuacja hydrologiczna.

1. Regiony z nadmiarem wody: Syberia, część Europy Północnej i Azji Południowej → Nadmierne opady zwiększyły poziomy w zbiornikach.

Wnioski zaś są następujące:

1. Zmiany klimatu powodują niestabilność w zasobach wodnych → Wiele regionów cierpi z powodu suszy, podczas gdy inne doświadczają nadmiernych opadów i powodzi.
2. Brak wody w zbiornikach oznacza problemy dla rolnictwa, energetyki wodnej i zaopatrzenia w wodę pitną.
3. Konieczne są lepsze systemy zarządzania wodą, aby radzić sobie z ekstremalnymi zmianami poziomu wody.

Zmiany klimatu mogą prowadzić do konfliktów o ograniczone zasoby, takie jak woda pitna czy żywność, co w konsekwencji zmusza ludzi do migracji z powodu pogarszających się warunków bezpieczeństwa. Rolnicy, którzy utracą swoje ziemie, będą musieli szukać nowych źródeł dochodu, co jest trudne np. w regionie o ograniczonych możliwościach zatrudnienia. Proces wysiedleń wiąże się z napięciami społecznymi, szczególnie w przypadku grup etnicznyc dla których ziemia była istotnym elementem tożsamości.[135]

Kolejnym problemem są budowane przez ludzi zapory. Zapory stwarzają poważne wyzwania dla ryb migrujących na całym świecie. Ponad 58 000 zapór o wysokości powyżej 15 m zostało zbudowanych w większości rzek na świecie, gdyż wiele krajów koncentrowało się na wielofunkcyjnym wykorzystaniu zasobów słodkiej wody, ignorując ogromną wartość ekonomiczną i ekologiczną ryb migrujących. Według raportu The World’s Forgotten Fishes, opublikowanego w lutym 2021 i 2021 roku przez 16 organizacji ochrony środowiska, populacje ryb migrujących zmniejszyły się o 76% od 1970 roku, a liczebność „mega ryb” spadła aż o 94%. Poza zaporami, ryby migrujące są również zagrożone przełowieniem, zanieczyszczeniem wód oraz wydobyciem piasku, co dodatkowo pogłębia ich kryzys.[136] World’s Forgotten Fishes opisuje różnorodność gatunków ryb słodkowodnych, a najnowsze odkrycia zwiększają ich łączną liczbę do 18 075 – co stanowi ponad połowę wszystkich gatunków ryb na świecie i jedną czwartą wszystkich gatunków kręgowców na Ziemi. To bogactwo gatunków jest niezbędne dla zdrowia rzek, jezior i terenów podmokłych na świecie – i wspiera społeczeństwa i gospodarki na całym świecie. Powyższa sytuacja prowadzi do trudnej sytuacji rybaków i osób żyjących z zasobów rzek.[137]         

            Rybołówstwo śródlądowe stoi w obliczu wielu zagrożeń, które nasilają się z powodu działalności człowieka. Degradacja siedlisk, zmiany klimatu, wydobycie zasobów i konkurencyjne zapotrzebowanie na zasoby wodne to główne czynniki wpływające na te ekosystemy. Zmiana ta wpływa na ekosystemy wodne, co z kolei wpływa na rybołówstwo śródlądowe. Wzrost temperatury wód, zmiany hydrologiczne, zanieczyszczenia i inwazje gatunków to tylko niektóre z czynników, które mogą prowadzić do degradacji siedlisk ryb i zmniejszenia ich populacji. W kontekście rybołówstwa śródlądowego, może prowadzić do przesiedleń społeczności zależnych od rybołówstwa, co z kolei wpływa na ich źródła utrzymania i bezpieczeństwo żywnościowe.[138]

            Kwestią istotną w kontekście omawianego problemu jest także nieodpowiednie planowanie, nadmierne zużycie wód gruntowych i nadmierna eksploatacja zagrażają trwałości ekosystemu i wzorcom społeczno-ekonomicznym. Zmiana klimatu ma znaczący wpływ na niedobór wód gruntowych. co ma wpływ na zasilanie wód gruntowych. Zrozumienie tych interakcji jest niezbędne w wielu krajach, w których wody gruntowe mają kluczowe znaczenie dla utrzymania zaopatrzenia w wodę i produktywności rolnictwa.

Podsumowanie rozdziału

Drugi rozdział koncentruje się na analizie głównych przyczyn i mechanizmów migracji klimatycznej, podkreślając, w jaki sposób zmiany środowiskowe przyczyniają się do przymusowych przemieszczeń ludności. Przedstawiono zarówno bezpośrednie skutki zmian klimatycznych, takie jak katastrofy naturalne, jak i długoterminowe procesy degradacji środowiska, które stopniowo zmuszają ludzi do migracji.

Współczesne migracje klimatyczne są bezpośrednio związane z globalnym ociepleniem i jego konsekwencjami. Organizacje międzynarodowe wskazują, że wzrost temperatury, zmiany w opadach oraz zwiększona częstotliwość ekstremalnych zjawisk pogodowych wpływają na zdolność ludzi do funkcjonowania w dotychczasowych warunkach.

Migracja klimatyczna jest efektem różnych procesów środowiskowych, które można podzielić na:

1. Nagłe katastrofy naturalne – powodzie, huragany, cyklony, pożary lasów, trzęsienia ziemi, tsunami.
2. Stopniowe zmiany środowiskowe – pustynnienie, erozja gleby, wzrost poziomu mórz, zmiany temperatury i wzorców opadów.
3. Niedobory zasobów naturalnych – ograniczony dostęp do wody, degradacja ziemi uprawnej, zmniejszona wydajność rolnictwa.

W kontekście katastrof naturalnych, migracje mają zazwyczaj charakter tymczasowy – ludzie opuszczają swoje domy na czas zagrożenia i próbują wrócić, gdy sytuacja się stabilizuje. Natomiast w przypadku powolnych zmian środowiskowych, takich jak pustynnienie czy podnoszenie się poziomu mórz, migracja często jest trwała, ponieważ warunki życia nie pozwalają na powrót.

Każda migracja jest zjawiskiem wieloetapowym. Proces migracyjny często rozpoczyna się od migracji wewnętrznej (przemieszczania się do miast lub regionów o lepszych warunkach), a dopiero w przypadku braku możliwości adaptacji dochodzi do migracji międzynarodowej. Brak oficjalnych danych na temat skali migracji klimatycznych stanowi poważne wyzwanie dla badaczy i decydentów politycznych, co utrudnia planowanie i wdrażanie skutecznych rozwiązań.

Drugi rozdział ukazuje, że zmiana klimatu jest jednym z kluczowych czynników migracyjnych XXI wieku. Wzrost globalnych temperatur, zmiany w dostępie do zasobów naturalnych oraz katastrofy naturalne wpływają na miliony ludzi, zmuszając ich do migracji. Migracje klimatyczne są zjawiskiem wieloczynnikowym, w którym zarówno nagłe katastrofy, jak i stopniowe procesy degradacji środowiska odgrywają kluczową rolę. Najbardziej zagrożone regiony to Afryka Subsaharyjska, Azja Południowa i Ameryka Łacińska, gdzie społeczności mają ograniczone możliwości adaptacyjne. Zmniejszenie zasobów naturalnych, szczególnie wody i ziemi uprawnej, prowadzi do wzrostu napięć społecznych i konfliktów. Brak jednolitego systemu monitorowania migracji klimatycznych powoduje, że wiele przypadków przesiedleń pozostaje nieudokumentowanych.

Podsumowując, migracja klimatyczna powinna być traktowana jako jedno z najważniejszych wyzwań globalnych, wymagających pilnych działań politycznych i adaptacyjnych na poziomie międzynarodowym.

Rozdział 3

Afryka jako region zagrożony migracjami z powodu zmiany klimatu

Migracja nie jest nowym zjawiskiem w Afryce, ma ona długą historię i stała się nieodłączną częścią ludzi zamieszkujących ten kontynent. Istniejąca literatura pokazuje, że migracja jest strategią radzenia sobie i samowyzwoleniem w radzeniu sobie z depresją społeczno-ekonomiczną, degradacją środowiska, katastrofami humanitarnymi i przeszkodami w zakresie bezpieczeństwa, które dotykają większość państw Afryki. Poznanie historii tego kontynentu jest niezbędne do zrozumienia stanu środowiska, zmian klimatu, biedy i konfliktów.

Kolonializm był jednym z najbardziej znaczących czynników kształtujących współczesną mapę Afryki. Proces ten, trwający przez kilka stuleci, pozostawił trwałe ślady w polityce, gospodarce, społeczeństwie i kulturze kontynentu. Jednym z kluczowych momentów w historii kolonizacji Afryki była Konferencja Berlińska (1884–1885), podczas której europejskie mocarstwa podzieliły między siebie kontynent, nie uwzględniając przy tym etnicznych, kulturowych czy politycznych podziałów istniejących wśród rdzennych społeczności. W wyniku tego procesu powstały sztuczne granice, które do dziś wpływają na konflikty i podziały w Afryce. Brak uwzględnienia różnic kulturowych i etnicznych doprowadziło i ciągle jest powodem licznych konfliktów. Kolonializm zaburzył tradycyjne struktury społeczne i polityczne, wprowadzając własne systemy administracyjne i prawne.

Korzenie niektórych problemów ekologicznych sięgają właśnie czasów kolonizacji. Kolonializm pozostawił trwałe ślady na środowisku naturalnym wielu regionów świata, w tym Afryki. Kolonializm pogłębił także podziały społeczne, faworyzując określone grupy etniczne lub klasy społeczne. Utrwalił nierówności społeczne, które utrudniają podejmowanie skutecznych działań na rzecz ochrony środowiska. W Afryce skutki kolonializmu są szczególnie widoczne np. poprzez:

1. wycinkę lasów pod uprawę i wypas zwierząt przyczyniła się do rozszerzania się pustyń.
2. degradację gleby: intensywna uprawa monokultur i erozja gleby spowodowały spadek jej żyzności.
3. zanieczyszczenie rzek i oceanów odpadami przemysłowymi i rolniczymi.

Proces dekolonizacji Afryki rozpoczął się po II wojnie światowej i trwał do lat 70. XX wieku. Choć przyniósł on niepodległość wielu państwom, to nie rozwiązał problemów dziedzictwa kolonialnego. Wiele państw afrykańskich pozostaje uzależnionych od pomocy zagranicznej i inwestycji zagranicznych. Zrozumienie tego historycznego kontekstu jest kluczowe dla zrozumienia współczesnych wyzwań, przed którymi stoi Afryka.[139]

Jedną z najważniejszych inicjatyw w ostatnich latach w omawianym regionie było powstanie Unii Afrykańskiej w 2002 r., do której przystąpiło 55 państw afrykańskich. Przyjęta przez te państwa Konwencja Unii Afrykańskiej o ochronie i pomocy dla osób wewnętrznie przesiedlonych w Afryce (Konwencja z Kampali) została przyjęta w 2009 roku w Kampali, stolicy Ugandy. Jest to pierwszy w świecie regionalny, prawnie wiążący instrument dotyczący ochrony i wsparcia dla osób wewnętrznie przemieszczonych (IDPs). Konwencja uznaje, że zmiany klimatu i związane z nimi zjawiska, takie jak pustynnienie, podnoszenie się poziomu mórz czy ekstremalne zjawiska pogodowe, są istotnymi czynnikami przesiedleń wewnętrznych. Zobowiązuje państwa do podejmowania działań adaptacyjnych, takich jak zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi i budowanie odporności społeczności narażonych na skutki zmian klimatycznych. Zapewnia ochronę dla osób przesiedlonych z przyczyn środowiskowych, co jest wyjątkowe na tle innych instrumentów międzynarodowych.[140]

W lutym 2020 r. siedem państw członkowskich Międzyrządowego Organu ds. Rozwoju (IGAD)[141] zatwierdziło protokół w sprawie swobodnego przemieszczania się, który zapewnia szeroką ochronę osobom dotkniętym skutkami zmiany klimatu i klęskami żywiołowymi, umożliwiając obywatelom państw IGAD przekraczanie granic “w oczekiwaniu na klęskę żywiołową, w jej trakcie lub po jej zakończeniu” oraz na pozostanie tak długo, jak długo powrót do domu “nie jest możliwy lub uzasadniony”.[142]

Rysunek 34 przedstawia udział Afryki w globalnych przemieszczeniach wewnętrznych w latach 2009–2023. Pod koniec 2023 r. w całej Afryce 35 mln osób żyło w warunkach wewnętrznych przesiedleń. Na kontynencie mieszka prawie połowa wszystkich osób wewnętrznie przesiedlonych

Rysunek 22 

Źródło: IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant.

Widzimy wyraźny wzrost liczby przesiedleń zarówno w skali globalnej, jak i na kontynencie afrykańskim.

Kluczowe obserwacje wynikające z danych zawartych na rysunku 34 są następujące:

1. od 2009 roku liczba przemieszczeń wewnętrznych stopniowo rosła.
2. po 2015 roku nastąpił gwałtowny wzrost, co sugeruje nasilanie się czynników prowadzących do migracji.
3. w 2023 roku liczba przesiedleń osiągnęła najwyższy poziom, przekraczając 70 mln globalnie, z czego znaczna część miała miejsce w Afryce.

Dane te potwierdzają, że Afryka odgrywa coraz większą rolę w globalnych migracjach wewnętrznych, co jest wynikiem zarówno zmian klimatycznych, jak i czynników społeczno-ekonomicznych.

3.1.         Skutki zmiany klimatu w Afryce

Afryka jest jednym z kontynentów najbardziej narażonych na skutki zmiany klimatu. Choć kontynent ten odpowiada za zaledwie niewielki procent globalnych emisji gazów cieplarnianych, to jednocześnie jest jednym z najbardziej dotkniętych przez globalne ocieplenie. Zmiana klimatu przyczynia się do powstawania nowych kryzysów w Afryce, z których jednym z najpoważniejszych jest migracja klimatyczna

Afryka jest kontynentem, który już teraz zmaga się z licznymi wyzwaniami związanymi z globalną zmianą klimatu. Ekstremalne zjawiska klimatyczne stają się coraz częstsze i bardziej dotkliwe, a ich wpływ na gospodarki i społeczeństwa Afryki jest nieproporcjonalny. Zagrożenia związane z klimatem powodują, że kraje afrykańskie tracą średnio od 2% do 5% swojego produktu krajowego brutto (PKB) rocznie, a wiele z nich przeznacza do 9% swoich budżetów na reagowanie na ekstremalne zjawiska klimatyczne. Do głównych problemów należą wzrost temperatury – w Afryce rok 2023 był jednym z trzech najcieplejszych lat w 124-letniej historii. W latach 1991-2023 kontynent afrykański ocieplał się w tempie +0,3 °C/dekadę, czyli nieco szybciej niż średnia światowa. Średnia temperatura była o 0,61 °C wyższa od średniej z lat 1991–2020 i o 1,28 °C wyższa od średniej z lat 1961–1990. Rok 2023 był najcieplejszym rokiem w historii pomiarów w wielu krajach, w tym w Mali, Maroku, Zjednoczonej Republice Tanzanii i Ugandzie. Maroko doświadczyło najwyższej anomalii temperatury, o 1,25 °C wyższej niż w okresie odniesienia 1991–2020. Ekstremalne fale upałów w lipcu i sierpniu dotknęły północną Afrykę, a Tunis w Tunezji osiągnął nową maksymalną temperaturę 49.°C, a Agadir, Maroko osiągając nową maksymalną temperaturę 50.4 °C. Tempo podnoszenia się poziomu mórz wokół Afryki było bliskie lub nieco wyższe niż średnie światowe tempo wynoszące 3,4 mm/rok. Najwyższe tempo podnoszenia się poziomu morza, 4,1 mm/rok, zaobserwowano w Morzu Czerwonym.[143]

            W wielu częściach Afryki, zwłaszcza w Sahelu i na wschodnich obrzeżach kontynentu, coraz częstsze stają się susze. Ich skutki obejmują zmniejszoną dostępność wody pitnej, co zagraża życiu ludzi i zwierząt oraz utrudnia uprawy roślin. W 2022 roku susza dotknęła 36,6 miliona osób, z czego 2,7 miliona zostało przesiedlonych, a 5,7 miliona osób wewnętrznie przesiedlonych mieszkało w obszarach dotkniętych tym zjawiskiem. Najbardziej ucierpiały społeczności agropasterskie, które zmieniły swoje wzorce mobilności, w tym podział gospodarstw domowych i przymusowe unieruchomienie osób z ograniczonymi zasobami. [144]W 2023 roku regiony takie jak Maroko, Algieria, Tunezja, Nigeria, Kamerun, Etiopia, Madagaskar, Zambia, Angola i Demokratyczna Republika Konga doświadczyły poważnej suszy. W Tunezji produkcja zbóż była o 80% niższa niż średnia, a w Nigerii, Beninie i Ghanie deficyt opadów spowodował lokalne problemy z produkcją rolną. Przesiedlenia związane z suszą są powszechne w Afryce, zwłaszcza w rejonach o niskich opadach, słabej jakości gleby i trudnych warunkach klimatycznych. Natomiast przesiedlenia spowodowane pożarami występują głównie na obszarach granicznych między dziką przyrodą a miastami, z dala od gruntów uprawnych. Deficyt opadów w Nigerii, Beninie i Ghanie doprowadził również do lokalnych niedoborów w produkcji rolnej.[145]

Przesiedlenia związane z suszą, powszechne w Afryce, rzadko występują na terenach z dużą koncentracją gruntów uprawnych. Regiony podatne na susze często charakteryzują się niskimi opadami, słabą jakością gleby i niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, ograniczającymi rolnictwo ekstensywne. Podobnie przesiedlenia spowodowane pożarami występują głównie na obszarach granicznych między dziką przyrodą a miastami, z dala od gruntów uprawnych.[146]

Także przesiedlenia powodziowe są problemem na całym kontynencie. Lokalizacja zdarzeń związanych z powodziami w Afryce w latach 2018-2023 została przedstawiona na poniższej mapie. Mapa pokazuje, że powodzie w Afryce koncentrują się w regionach nizinnych, przy dużych rzekach i w strefie monsunowej. Problem ten będzie się nasilać wraz ze zmianami klimatycznymi, co wymaga skuteczniejszych strategii zarządzania wodą i systemów wczesnego ostrzegania

Rysunek 23

 Lokalizacja zdarzeń związanych z powodziami

Źródło: IDMC. (2024). Internal displacement in Africa: An overview of trends and developments (2009–2023).https://doi.org/10.55363/IDMC.VYIL2669\  data: 20.12.2024 r.

Jak wynika z danych zaznaczonych na powyższej mapie, najbardziej dotknięte obszary to:

1. Afryka Zachodnia: Nigeria, Ghana, Wybrzeże Kości Słoniowej i Senegal wydają się mieć wiele punktów, co sugeruje częste powodzie.
2. Afryka Środkowa: Demokratyczna Republika Konga również wykazuje liczne przypadki powodzi.
3. Afryka Wschodnia: Regiony wokół jeziora Wiktorii (Kenia, Uganda, Tanzania) oraz delta Nilu w Egipcie są mocno narażone na powodzie.
4. Afryka Południowa: Mozambik i RPA również mają istotne skupiska powodziowe.

Do najważniejszych skutków powodzi należą:

1. Zniszczenia infrastruktury – miasta i wsie położone nad rzekami mogą doznawać strat.
2. Migracje klimatyczne – ludzie zmuszeni są opuszczać zalane obszary, co może prowadzić do przesiedleń.
3. Choroby i brak wody pitnej – powodzie mogą zanieczyszczać źródła wody, prowadząc do epidemii cholery i innych chorób.

Zmiana klimatu prowadzi również do intensyfikacji opadów deszczu w niektórych regionach, co skutkuje powodziami i zniszczeniami w infrastrukturze. Należy tu również uwzględnić wzrost poziomu mórz, który zagraża nisko położonym wybrzeżom, takim jak wschodnia Afryka, a także wyspom Oceanu Indyjskiego.

W 2022 roku gwałtowne zdarzenia, takie jak powodzie, wichury i pożary, szalały na

całym kontynencie. Cyklon Freddy, wyjątkowo długotrwały i potężny sztorm, przemierzał południową część Oceanu Indyjskiego przez ponad pięć tygodni w lutym i marcu 2023 roku. W sumie cyklon zabił co najmniej 499 osób i spowodował wewnętrzne przesiedlenia około pół miliona osób w Mozambiku, Malawi, Madagaskarze, Mauritiusie i Zimbabwe. Część Kenii, Somalii i Etiopii doświadczyła rozległych i poważnych powodzi, w wyniku których ponad 350 osób zginęło, a 2,4 miliona osób zostało przesiedlonych w okresie od kwietnia do czerwca. W 2023 roku najważniejszymi gwałtownymi wydarzeniami hydrologicznymi były:

1. Cyklon tropikalny Daniel spowodował bezprecedensowe opady deszczu. Odnotowano 414 mm deszczu w ciągu 24 godzin, co spowodowało poważne powodzie. Najbardziej katastrofalne skutki zaobserwowano w Dernie, gdzie znaczna część centrum miasta została zniszczona i zmieciona do morza z powodu powodzi i zawalenia się dwóch zapór. Powódź oprowadziła do śmierci co najmniej 4 700 osób, a ponad 8 000 uznaje się za zaginione. Dotknęła ona prawie 22% populacji kraju. Szacowany koszt odbudowy i odbudowy po niszczycielskich powodziach wynosi 1,8 mld USD, co stanowi 3,6% produktu krajowego brutto (PKB) Libii w 2022 r. Szczególnie mocno ucierpiał sektor mieszkaniowy, w którym ponad 18 500 domów zostało zniszczonych lub uszkodzonych, co stanowi 7 % wszystkich mieszkań w kraju.

Powodzie w Demokratycznej Republice Konga I Rwandzie. W dniach od 2 do 5 maja

2023 r. poważna powódź, której towarzyszyły osunięcia ziemi, dotknęła obszar jeziora Kiwu, położonego na granicy Rwandy i Demokratycznej Republiki Konga w Afryce Środkowej. 2 maja w Mushubati w Rwandzie odnotowano 182,6 mm opadów, ustanawiając nowy krajowy rekord dobowy. W wyniku zdarzenia zginęły co najmniej 574 osoby, z czego 443 w Demokratycznej Republice Konga i 131 w Rwandzie.

2. Powódź w Rogu Afryki. Po pięciu kolejnych sezonach opadów poniżej średniej, które doprowadziły do jednej z najpoważniejszych susz, jakie kiedykolwiek odnotowano w regionie, Róg Afryki doświadczył znacznych powodzi w 2023 r., zwłaszcza w dalszej części roku, z powodu ulewnych deszczy związanych z El Niño i dodatnim dipolem na Oceanie Indyjskim. Począwszy od października, te ciągłe opady deszczu spowodowały przesiedlenie prawie 4 milionów ludzi w Somalii, Kenii i Etiopii. Ponad 350 osób straciło życie w Somalii, Kenii i Etiopii
3. Powodzie w Mozambiku i Malawi. W marcu 2023 roku Cyklon tropikalny Freddy, przyniósł bezprecedensowe opady deszczu w południowym Malawi i Mozambiku. Odnotowano nawet 672 mm deszczu, W Malawi zginęło co najmniej 679 osób a Mozambik zgłosił kolejne 165 ofiar śmiertelnych. Całkowity koszt odbudowy i odbudowy w Malawi wynosi 680,4 mln USD. Opady były znacznie wyższe niż zwykle w Angoli i na obszarach przybrzeżnych na północ od Zatoki Gwinejskiej[147].

Rolnictwo jest podstawą utrzymania milionów ludzi w Afryce, jednak zmiany klimatu

– poprzez niestabilność opadów deszczu, zmniejszenie jakości gleby czy plagi szkodników – powoduje, że plony stają się coraz mniej przewidywalne. Przemiany te prowadzą do kryzysu żywnościowego, który w konsekwencji zmusza ludzi do migracji w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Susze osłabiają zdolność gleby do absorpcji wody, co prowadzi do większej skali powodzi. Powodzie często postrzegane są jako przedłużenie wpływu suszy, ponieważ dodatkowo osłabiają odporność społeczeństw na wstrząsy klimatyczne.

Intensywna erozja wybrzeża powoduje cofanie się linii brzegowej, np.: w Beninie

w latach 2002–2013 przesunęła się średnio o 115 metrów, niszcząc kilkaset domów. Eksmisje i działania władz wywołują stres antropogeniczny, który zastępuje wcześniejszy lęk przed morzem.[148] Erozja wybrzeży to naturalny proces morfologiczny, który występuje w większości krajów przybrzeżnych na świecie. Jednak jego rosnąca intensywność stanowi poważne wyzwanie w regionach o ograniczonych możliwościach inżynieryjnych. W Afryce skutki erozji wybrzeży doprowadziły do poważnych strat gospodarczych, zniszczeń domów, źródeł utrzymania i dziedzictwa kulturowego. Przykładem krajów o szczególnie zagrożonych społecznościach przybrzeżnych są Egipt, Ghana, Togo, Gambia i Benin. Prognozy wskazują na potencjalne zwiększenie erozji i zalewanie nisko położonych, gęsto zaludnionych obszarów, takich jak Wyspa Wiktorii w Nigerii, delta Nilu w Egipcie czy Wielki Obszar Bandżul w Gambii. W Nigerii w 2005 roku zarejestrowano tempo erozji linii brzegowej wynoszące około 30 metrów rocznie, co wiązało się z istotnymi stratami zarówno ekonomicznymi, jak i kulturowymi ponoszonymi przez lokalne społeczności.[149]

3.2.         Migracja klimatyczna w Afryce i jej implikacje dla świata

Konflikty i klęski żywiołowe często nakładają się na siebie, co pogłębia podatność osób wewnętrznie przesiedlonych na zagrożenia i wydłuża ich przesiedlenia. W ciągu ostatnich 15 lat liczba wewnętrznych przesiedleń spowodowanych klęskami żywiołowymi wzrosła na całym kontynencie prawie sześciokrotnie, od 1.1mln w 2009 r. do 6,3 mln w 2023 r.[150] W 2022 roku w całej Afryce doszło do ponad 7,4 mln nowych przesiedleń wewnętrznych w wyniku klęsk żywiołowych na kontynencie[151].

Mobilność sezonowa na kontynencie afrykańskim jest kluczowym elementem adaptacji społeczno-ekonomicznej w warunkach zmienności klimatu. Tradycja ta, szczególnie związana z pasterstwem, odgrywa istotną rolę w zapewnieniu przetrwania w trudnych warunkach środowiskowych.[152] Unia Afrykańska definiuje pasterstwo jako system, który opiera się na strategicznej mobilności zwierząt gospodarskich w celu zapewnienia dostępu do wody i pastwisk. Ta forma utrzymania obejmuje 40% powierzchni Afryki, szczególnie w regionach suchych i półsuchych, takich jak Sahel, Róg Afryki czy wschodnia część kontynentu.[153] Pasterstwo jest głównym źródłem zatrudnienia i dobrobytu dla 50 milionów ludzi na obszarach charakteryzujących się ograniczonymi możliwościami rolnictwa. To wyjątkowy system zarządzania ryzykiem w kontekście zmiennego klimatu.[154] Pastwiska, używane do hodowli zwierząt gospodarskich, stanowią średnio 15,2% obszarów dotkniętych przesiedleniami pogodowymi, nieco więcej niż globalna średnia 13,3%.  W Afryce odsetek ten jest najwyższy – 42%, przewyższając średnią dla innych regionów i ogółu populacji o 19,3 punktu procentowego. Na obszarach dotkniętych przesiedleniami z powodu suszy pastwiska stanowią 51%, a w przypadku powodzi – 20%. Szkody na pastwiskach, podobnie jak na gruntach uprawnych, mają poważne konsekwencje dla źródeł utrzymania. W Afryce Zachodniej i Środkowej pasterstwo i sezonowy wypas bydła są kluczowe dla lokalnych społeczności, ale mogą przyczyniać się do degradacji środowiska, osłabiając odporność na wstrząsy.[155] Mobilność pozwala na optymalne wykorzystanie zasobów w warunkach zmiennych opadów i trudnych warunków środowiskowych. W przypadku suszy lub degradacji pastwisk, społeczności pasterskie przemieszczają się w poszukiwaniu bardziej produktywnych obszarów. Pustynnienie, zmniejszona dostępność wody i degradacja środowiska, zmieniają tradycyjne wzorce mobilności. Na przykład wzrost liczby katastrof środowiskowych i zmienność opadów przyczyniają się do zwiększonego ryzyka konfliktów o zasoby między pasterzami a rolnikami.[156]

Rosnąca rywalizacja o zasoby, takie jak woda i pastwiska, prowadzi do napięć społecznych, szczególnie między pasterzami a osiadłymi rolnikami. Konflikty te są szczególnie widoczne w regionach takich jak Nigeria czy Sudan.[157] Skutki zmiany klimatu i stresu środowiskowego, od suszy po powodzie, napędzają również przemoc między społecznościami i przymusowe migracje, ponieważ woda i inne zasoby stają się coraz rzadsze.[158] W przypadku Afryki migracja ta przybiera kilka form:

1. Migracja wewnętrzna – Wiele osób zmuszonych jest opuścić swoje domy w obrębie swojego kraju, udając się do innych regionów w poszukiwaniu wody, żywności, lepszych warunków do upraw rolnych czy pracy. Na przykład, w Sahelu, regionie na południe od Sahary, susze i zmniejszenie obszarów użytków rolnych prowadzą do migracji ludności z obszarów wiejskich do miast, które nie zawsze są przygotowane na przyjęcie takiej liczby osób.
2. Migracja międzynarodowa – Afryka jest także źródłem migracji międzynarodowych. Ludzie, którzy nie mogą znaleźć lepszych warunków do życia w swoim kraju, decydują się na podróż do innych regionów Afryki lub poza kontynent. W niektórych przypadkach migranci podejmują niebezpieczną podróż przez Morze Śródziemne w nadziei na dotarcie do Europy, co naraża ich na ogromne ryzyko.
3. Migracja z wybrzeża – Wzrost poziomu mórz zagraża nisko położonym obszarom wybrzeża w Afryce, takim jak wyspy Zanzibaru, Wybrzeże Kości Słoniowej czy Madagaskar. Wiele osób z tych regionów zmuszone jest do migracji, ponieważ ich ziemie stają się niezamieszkałe w wyniku powodzi i erozji[159].

Migracja klimatyczna stwarza poważne wyzwania, zarówno dla samych migrantów,

jak i dla krajów, do których migrują. Wiele z tych osób doświadcza ogromnych trudności, takich jak:

1. Brak dostępu do podstawowych zasobów – Migranci klimatyczni często zmuszeni są żyć w slumsach lub obozach dla uchodźców, gdzie brakuje dostępu do czystej wody, opieki zdrowotnej, edukacji oraz pracy.
2. Zwiększenie napięć społecznych – W regionach, do których przybywają migranci, może dochodzić do napięć między nowymi mieszkańcami a lokalną ludnością, zwłaszcza jeśli zasoby (takie jak woda czy ziemia) są ograniczone.
3. Utrata tożsamości i tradycji – Migracja, zwłaszcza na dużą skalę, wiąże się także z utratą tradycyjnych sposobów życia, co wpływa na tożsamość kulturalną i społeczną ludzi.

Zmiana klimatu stanowi jeden z najważniejszych czynników wpływających na migrację w Afryce. Wzrost temperatury, susze, powodzie, a także wzrastający poziom mórz zmuszają miliony ludzi do opuszczenia swoich domów i szukania lepszych warunków życia. W związku z tym migracja klimatyczna staje się jednym z głównych wyzwań współczesnego świata, wymagającym skoordynowanego działania zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Jednocześnie podkreśla to konieczność globalnej walki z przyczynami zmiany klimatu, aby zapobiec dalszemu pogarszaniu się sytuacji w najbiedniejszych i najbardziej narażonych rejonach globu. Obszary suche i półpustynne obejmują duże połacie kontynentu, a na przykład w Burkina Faso, Mali, Nigrze i Czadzie związek między zmianami klimatycznymi, konfliktami i migracją staje się coraz większym problemem. Tempo mobilności ludzi spowodowanej klimatem wzrasta. Zmiany te pogarszają warunki życia około 250 milionów ludzi, którzy są zależni od rolnictwa zasilanego deszczem i wrażliwego na zmianę klimatu.[160]

Rysunek 36 przedstawia dane dotyczące przemieszczeń ludności w Afryce spowodowanych powodziami w latach 2009–2023. Liczba osób dotkniętych tym zjawiskiem znacznie różni się w poszczególnych latach, z wyraźnymi skokami w 2012, 2022 i 2023 roku.

Rysunek 24 

Dane dotyczące przemieszczeń powodziowych 2009-2023

Żródło. (2024). Internal displacement in Africa: An overview of trends and developments (2009–2023). https://doi.org/10.55363/IDMC.VYIL2669\ data: 20.12.2024 r.

Największe przemieszczenia odnotowano w latach:

2012 – 5,9 mln osób (powodzie w dorzeczu Jeziora Czad),

2022 – 7,4 mln osób (susza w Rogu Afryki, powodzie w Nigerii),

2023 – 6,3 mln osób (powodzie w Rogu Afryki, cyklon Freddy).

Wzrost liczby przemieszczeń po 2017 roku może być związany z lepszym monitorowaniem danych o suszach i powodzi. Dane te potwierdzają, że ekstremalne zjawiska pogodowe mają coraz większy wpływ na migracje klimatyczne, zwłaszcza w Afryce.

Mobilność w Afryce przybiera różne formy. Miliony pasterzy przemierzają kontynent każdego dnia w poszukiwaniu pastwisk dla swojego inwentarza i możliwości handlu. Tętniące życiem szlaki handlowe, które przetrwały wieki zmian, są kontynuowane, przywożąc sól z północnej Etiopii do Egiptu i wielbłądy z Maroka do Burkina Faso.  Wzrost liczby konfliktów i przesiedleń stwarza bezpośrednie wyzwania humanitarne, ma również długotrwałe konsekwencje dla rozwoju, stabilności oraz stanu środowiska tych krajów. Pięć krajów odpowiada za prawie 80 proc. osób wewnętrznie przesiedlonych w wyniku konfliktów i przemocy w Afryce. Tymi krajami są Sudan, Sudan Południowy, Demokratyczna Republika Konga, Somalia, Nigeria, Etiopia.[161] Przemieszczenia w wymienionych regionach są napędzane przez różnorodne czynniki, w tym konflikty zbrojne, niestabilność polityczną, przemoc ze strony grup zbrojnych oraz zmiany klimatu, które zaostrzają trudności ekonomiczne i humanitarne. Przemieszczenia koncentrują się również w określonych punktach zapalnych w poszczególnych krajach. Należą do nich wschodnia część Demokratycznej Republiki Konga, sudański region Darfur, etiopski region Tigraj, prowincja Cabo Delgado w Mozambiku, dorzecze jeziora Czad oraz obszary przygraniczne między Burkina Faso, Mali i Nigrem.

Ataki na migrantów z Afryki Subsaharyjskiej w północnej Afryce ujawniły narastające problemy ksenofobii i rasizmu. W Tunezji, pod wpływem retoryki politycznej z początku 2023 roku, migranci stali się celem rasistowskiej przemocy, tracąc pracę i dach nad głową. Sytuację zaostrzały media i platformy internetowe, co zmusiło niektóre kraje, jak Wybrzeże Kości Słoniowej czy Mali, do organizacji lotów repatriacyjnych. Komitet Narodów Zjednoczonych ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej wezwał Tunezję do przeciwdziałania rasizmowi i przemocy wobec czarnoskórych osób. Podobne przypadki naruszeń praw człowieka wobec migrantów odnotowano także w Libii.[162]

Pięć państw odpowiada za prawie 80 proc. osób wewnętrznie przesiedlonych w wyniku konfliktów i przemocy w Afryce, co przedstawiono na rysunku 37.

 Rysunek 25

źródło: wykres własny, dane: IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant.

Liczba wewnętrznych przesiedleń spowodowanych klęskami żywiołowymi wzrosła na całym kontynencie prawie sześciokrotnie, z 1,1 mln w 2009 r. do 6,3 mln w 2023 r. Powodzie spowodowały ponad trzy czwarte przesiedleń spowodowanych klęskami żywiołowymi w Afryce, susze odpowiadają za kolejne 11 procent.[163]

Niekorzystne warunki klimatyczne – wraz z innymi czynnikami stresogennymi, takimi jak brak edukacji, brak dostępu do gruntów i negatywne praktyki gospodarowania gruntami – przyczyniły się do wzrostu mobilności z obszarów wiejskich do miejskich w obrębie krajów. W Afryce Subsaharyjskiej “zwiększona migracja do obszarów miejskich wiąże się ze zmniejszonymi opadami deszczu na obszarach wiejskich, zwiększając urbanizację i wpływając na podatność gospodarstw domowych na zagrożenia”.[164]

Podczas gdy ośrodki miejskie Afryki szybko się rozrastają, ryzyko, na jakie narażeni są ludzie i mienie, wzrasta, w miarę jak łączą się one z istniejącymi wyzwaniami związanymi z ubóstwem, wzrostem nieformalnych osiedli, marginalizacją społeczną i ekonomiczną oraz problemami z rządzeniem. Miasta takie jak Luanda (Angola), Kinszasa (Demokratyczna Republika Konga), Tunis (Tunezja), Bangi (Republika Środkowoafrykańska) i Mogadiszu (Somalia) stoją przed wielkimi wyzwaniami, ponieważ rozwijają się w niewystarczającym tempie rosnącym tempie.[165]

 Tabela 3

Afryka. Szacunki dotyczące populacji i międzynarodowych migrantów, 2020 r.

Źródło: DESA, 2021; WIEŚ, 2022 ROK. Uwaga: Szacunki DESA są podawane dla połowy (1 lipca) każdego roku. Majotta, Reunion, Wyspa Świętej Heleny i Sahara Zachodnia nie są objęte tą analizą. Klasyfikacja regionów geograficznych użyta w tej tabeli to klasyfikacja IOM, IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant. IOM

Około 59 procent populacji miejskiej Afryki Subsaharyjskiej mieszka w nieformalnych osiedlach, a oczekuje się, że populacja tych osiedli dramatycznie wzrośnie w nadchodzących latach.[166] Prognozy wskazują, że populacja miejska tego regionu wzrośnie 2,5-krotnie w latach 2020-2050, napędzana przez czynniki społeczno-gospodarcze, nieodpowiednie systemy planowania, wzorce inwestycji oraz migrację ze wsi do miast.[167]

Miasta Afryki rozrastają się pod względem liczby ludności, a liczba ta maleje pod względem wieku: 66 procent mieszkańców miast ma mniej niż 30 lat, podczas gdy 60 procent ludności Afryki ma mniej niż 25 lat.[168] Dominująca migracja ze wsi do miast wynika z większych możliwości w sektorach nierolniczych na obszarach miejskich. Modele migracyjne wskazują, że migracja jest często strategią gospodarstw domowych na dywersyfikację dochodów i redukcję ryzyka. Afrykańska urbanizacja, mimo że najszybsza na świecie, nie generuje wystarczającej liczby miejsc pracy i możliwości ekonomicznych, co prowadzi do zatłoczenia miast i presji na infrastrukturę. Bezrobocie wśród młodzieży, zwłaszcza w miastach, pozostaje poważnym wyzwaniem, a migracja sezonowa lub tymczasowa jest bardziej dostępna dla młodzieży wiejskiej. Nigeria jako przykład, doświadcza intensywnej migracji wiejsko-miejskiej, napędzanej brakiem możliwości na obszarach wiejskich. Młodzież szuka szans na lepsze życie w miastach, co prowadzi do nadmiernego zatłoczenia metropolii, takich jak Lagos czy Abudża. Migracja pozwala młodzieży na uzupełnienie dochodów i zniwelowanie ekonomicznych nierówności, ale trwała migracja wymaga większych zasobów i wsparcia.[169]

Według raportu UNICEF zatytułowanego Time to Act: African children in the climate change spotlight, dzieci w 48 z 49 ocenionych krajów afrykańskich są klasyfikowano jako zagrożone w wysokim lub bardzo wysokim stopniu na wpływ zmian klimatu. Afrykańskie dzieci narażone są na wstrząsy, jak i podatności na te wstrząsy.[170]

Rysunek 26

 Ogólny wynik Indeksu Ryzyka Klimatycznego Dzieci (CCRI) według kraju w Afryce

 Źródło: UNICEF (2023). Time to Act: African children in the climate change spotlight.

Powyższa mapa przedstawia ogólny wynik Indeksu Ryzyka Klimatycznego Dzieci (CCRI) według krajów w Afryce. Wynik CCRI wskazuje na poziom zagrożenia dzieci wynikającego z czynników związanych ze zmianami klimatycznymi. Kolory na mapie reprezentują różne klasy ryzyka: Niski: najniższe ryzyko klimatyczne; Niski-średni: umiarkowanie niskie ryzyko; Średni wysoki: umiarkowanie wysokie ryzyko; Wysoki Bardzo: najwyższe ryzyko; Brak danych: brak dostępnych informacji. Najwyższe wskaźniki CCRI obserwowane są w regionach subsaharyjskich, takich jak Mali (7.9), Niger (7.6) czy Sudan (8.4). Te wyniki wskazują na wysokie zagrożenia dla dzieci związane z ekstremalnymi warunkami klimatycznymi, w tym suszami, brakiem dostępu do wody, a także katastrofami naturalnymi.

Analiza CCRI może być kluczowa dla planowania działań pomocowych i adaptacyjnych, skierowanych do najbardziej zagrożonych grup społecznych w Afryce. Najmłodsi mieszkańcy Afryki najbardziej odczuwają skutki zmian klimatu – głównie z powodu braku dostępu do podstawowych usług. Musimy zwiększyć dopływ środków finansowych do funduszy klimatycznych dla dobra tych dzieci. Dzięki temu będą lepiej przygotowane na to, co przyniesie przyszłość.

Ryzyko związane z migracją, wynikające z konfliktów zbrojnych, przemocy, ekstremalnych warunków środowiskowych oraz działalności przemytników, sprawia, że wielu migrantów ginie lub znika w niewyjaśnionych okolicznościach. Problem ten ma daleko idące konsekwencje humanitarne, polityczne i społeczne. Przemyt i handel to procedery występujące w Afryce. Według Biura Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (UNODC), „System przemytu migrantów (…) stał się niczym więcej niż mechanizmem okradania i mordowania najbiedniejszych ludzi na świecie” [171]

Rysunek 27

Mapa prezentująca główne ogniska zaginionych migrantów od 2014 roku

Źródło: IOM (2024). Missing Migrants Project. https://missingmigrants.iom.int/  data: 20.12.2024 r.

Od 2014 r. w Afryce odnotowano ponad 12 000 zgonów podczas migracji, a co najmniej 20 000 obywateli Afryki zmarło lub zaginęło podczas migracji na całym świecie. Liczby te są z pewnością niedoszacowane. Problem przemocy, braku bezpieczeństwa oraz zaginięć ludzi jest ogromnym wyzwaniem, które pozostaje często niezauważane lub niedostatecznie udokumentowane. Szlaki przez Saharę oraz na Wyspy Kanaryjskie są skrajnie niebezpieczne. Migranci często muszą zmierzyć się z ekstremalnymi warunkami, brakiem wody i pożywienia, a także przemocą ze strony przemytników. Migranci stają się ofiarami handlarzy ludźmi, co czyni ich szczególnie bezbronnymi. To prowadzi do zaginięć, które rzadko są dokumentowane przez władze. Dane dotyczące zgonów i zaginięć są niekompletne. Wiele zgonów nie jest zgłaszanych ani rejestrowanych, co prowadzi do błędnych wniosków na temat rzeczywistej skali problemu. Szczególnie to widać wśród etiopskich migrantów. Ich losy są dramatyczne. mówiącymi o 51 000 zaginionych. To pokazuje, jak wielką tragedią jest sytuacja ludzi próbujących uciec z regionów dotkniętych sytuacjami kryzysowymi.[172]

               Na rysunku 28 przedstawiono 10 państw Afryki, w których zaginęło najwięcej osób w latach 2014-2022.

Rysunek 28

 10 afrykańskich krajów pochodzenia w zestawie danych Missing Migrant Project, na całym świecie, 2014-2022

Źródło: IOM (2024). Africa Migration Report (Second edition). Connecting the threads: Linking policy, practice and the welfare of the African migrant.

Podsumowanie danych z powyższego wykresu jest następujące:

1. Etiopia, z 867 zarejestrowanymi przypadkami, ma największą liczbę zaginionych migrantów, znacznie przewyższając inne kraje na liście.
2. Reprezentacja Afryki Północnej: Maroko (702 przypadki), Algieria (653 przypadki) i Tunezja (431 przypadków) należą do krajów o największym udziale, co wskazuje na znaczący trend migracji z Afryki Północnej.
3. Dominacja krajów z Afryki Północnej i Wschodniej jest zgodna ze znanymi przepływami migracyjnymi do Europy i na Bliski Wschód.

Najpopularniejsze szlaki migracyjne zostały przedstawione na rysunku 44:

1. Przekraczanie Sahary jest najniebezpieczniejszym szlakiem migracyjnym, gdzie zginęło lub zaginęło aż 6,578 osób.
2. Szlak z Afryki Zachodniej przez Ocean Atlantycki na Wyspy Kanaryjskie (5,109 przypadków) to kolejna bardzo ryzykowna trasa.
3. Pozostałe szlaki, takie jak trasa do Południowej Afryki czy przeprawa morska do Mayotte, miały niższą, lecz wciąż znaczącą liczbę przypadków.

Rysunek 29 

 Wykresy prezentujące liczbę zmarłych i zaginionych (o których wiadomo) w XXI wieku, 2014- 2024

Źródło: IOM (2024). Missing Migrants Project. https://missingmigrants.iom.int/ data: 28.12.2024 r.

Liczba przypadków śmiertelnych i zaginięć wzrastała do 2018 roku (1,911), następnie widoczny był spadek do 2021 roku (1,031). W latach 2023 i 2024 zauważalny jest ponowny wzrost do poziomów powyżej 1,800 przypadków, a rok 2024 osiągnął rekordowe 2,138 ofiar. Wskazane dane obrazują nie tylko rosnące ryzyko w migracji, ale również skrajne niebezpieczeństwa. Pokazują pilną potrzebę wzmocnienia ochrony praw migrantów oraz rozwoju bezpieczniejszych szlaków migracyjnych.

Migracja z Afryki ma szerokie i złożone implikacje dla świata, obejmujące różnorodne aspekty społeczne, ekonomiczne, kulturowe i polityczne. Poniżej przedstawiono najważniejsze z nich:

1. Demografia i rynek pracy: Migranci z Afryki odgrywają istotną rolę w uzupełnianiu siły roboczej w krajach o starzejącej się populacji, takich jak państwa Unii Europejskiej. Dzięki nim wiele sektorów gospodarki, w tym rolnictwo, budownictwo, opieka zdrowotna oraz usługi, może utrzymać rozwój. Ponadto migranci wnoszą nowe umiejętności i innowacyjne podejścia do różnych gałęzi gospodarki, wspierając zróżnicowanie rynków pracy.
2. Przepływywy finansowe. Znaczną korzyścią wynikającą z migracji są przekazy pieniężne, które migranci przesyłają do swoich rodzin w krajach pochodzenia. Według danych Banku Światowego, przekazy te stanowią kluczowe źródło wsparcia gospodarczego dla wielu afrykańskich gospodarstw domowych, pomagając w redukcji ubóstwa, finansowaniu edukacji i poprawie dostępu do opieki zdrowotnej.
3. Zmiany kulturowe. Migracja z Afryki przyczynia się do wzbogacenia kulturowego krajów przyjmujących. Współistnienie różnych tradycji, idei i doświadczeń prowadzi do powstania bardziej otwartych i zróżnicowanych społeczeństw. Kuchnia, muzyka, sztuka i moda inspirowane kulturami afrykańskimi stają się coraz bardziej popularne na świecie.
4. Polityka migracyjna. Ruchy migracyjne z Afryki wpływają na kształtowanie polityk migracyjnych w wielu krajach. Pojawiają się debaty dotyczące granic, polityki azylowej oraz praw migrantów. W niektórych przypadkach rosnąca liczba migrantów prowadzi do zaostrzenia przepisów migracyjnych i zwiększenia kontroli granicznych.
5. Presja na zasoby. Migracja z Afryki może powodować zwiększoną presję na infrastrukturę, mieszkalnictwo, systemy opieki zdrowotnej i edukację w krajach przyjmujących. Wymaga to odpowiedniego zarządzania zasobami oraz inwestycji w rozwój infrastruktury, aby zapewnić harmonijne współistnienie lokalnych mieszkańców i migrantów.
6. Globalna współpraca. Migracje z Afryki podkreślają potrzebę globalnej współpracy w zakresie zarządzania migracjami. Współpraca ta obejmuje zarówno przeciwdziałanie kryzysom humanitarnym, jak i wspieranie stabilności w krajach pochodzenia migrantów. Wiele organizacji międzynarodowych, takich jak Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (IOM), podejmuje inicjatywy na rzecz zrównoważonego zarządzania migracjami.

Adaptacja do zmian klimatu. Migracja klimatyczna z Afryki uwidacznia wpływ zmian środowiskowych na populacje. Susze, pustynnienie, erozja wybrzeży i inne ekstremalne zjawiska pogodowe zmuszają wielu ludzi do opuszczania swoich miejsc zamieszkania. Zarządzanie migracją klimatyczną wymaga kompleksowego podejścia uwzględniającego zarówno potrzeby humanitarne, jak i strategie długoterminowej adaptacji

3.3.         Case study – Etiopia i Somalia

Etiopia jest drugim pod względem liczby ludności państwem w Afryce i ma populację ponad 112 milionów ludzi (2019), przy rocznym wskaźniku wzrostu populacji wynoszącym 2,6% (2019). Przewiduje się, że do 2030 roku populacja kraju osiągnie 139,6 miliona, a do 2050 roku – 190,8 miliona).[173] Znajduje się również w pierwszej trójce największych krajów przyjmujących uchodźców w Afryce[174], w którym mieszka ponad 1 mln uchodźców i osób ubiegających się o azyl – głównie z Sudanu Południowego, Somalii i Erytrei. Po wybuchu konfliktu zbrojnego w Sudanie (kwiecień 202 r.) Etiopia przyjmuje tysiące przymusowo przesiedlonych osób w kilku punktach przekroczenia granicy.[175]

Rysunek 30

Etiopia

Źródło: Central Intelligence Agency. (CIA). (n.d.). The World Factbook: Ethiopia. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ethiopia/, Ethiopia. In Wikipedia, The Free Encyclopedia, https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ethiopia&oldid=1265977527 data: 1.02.2025 r.

Etiopia gości ponad 823 000 uchodźców i osób ubiegających się o azyl, głównie z Sudanu Południowego, Somalii i Erytrei. Większość z nich mieszka w 24 obozach dla uchodźców utworzonych w pięciu stanach regionalnych. Ponad 70 000 innych osób mieszka również w stolicy Addis Abebie jako uchodźcy miejscy. 47 % uchodźców to kobiety i dziewczęta, a 59% to dzieci. Etiopia ma również 4,2 miliona osób wewnętrznie przesiedlonych (IDP) i ponad 1,5 miliona osób powracających z IDP, co w dużej mierze wynika z trwającego konfliktu w północnej Etiopii oraz lokalnych konfliktów i napięć w różnych częściach kraju.[176] Według Education Cluster, ponad 9 milionów dzieci w Etiopii nie uczęszcza do szkoły z powodu konfliktów, klęsk żywiołowych i przesiedleń, a tysiące szkół zostało zamkniętych lub uszkodzonych. Ponad 10 000 szkół zostało uszkodzonych, co ogranicza dostępność bezpiecznych miejsc do nauki.[177]

Rysunek 31

Spośród 70 353 osób ubiegających się o azyl, 8 953 oczekuje na indywidualne procedury określania statusu uchodźcy (RSD), a pozostałe 61 400 jest wstępnie zarejestrowanych na poziomie gospodarstwa domowego (L1) i sklasyfikowanych jako „osoby ubiegające się o azyl”. Sudan Emergency: przybysze potrzebujący ochrony międzynarodowej od kwietnia 2023 r. do października 2024 r., dane dotyczące wstępnej rejestracji na poziomie 1 (L1). Wstępnie zarejestrowano łącznie 64 669 osób, w tym 40 331 Sudańczyków, 10 245 osób innych narodowości i 14 093 uchodźców z Etiopii. Uwaga: 14 900 uchodźców z 2 zniszczonych obozów (Hitsats i Shimelba), 2 zamkniętych obozów (Mai Aini i Adi Arush) w regionie Tigray nie jest wyświetlanych na mapie i musi zostać potwierdzonych w ramach wspólnej weryfikacji RRS/UNHCR. Przedstawione granice i nazwy oraz oznaczenia użyte na tej mapie nie oznaczają oficjalnego poparcia lub akceptacji przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Data aktualizacji: 24 listopada 2024 r.

UNHCR. (2024, October 31). Ethiopia refugees and asylum seekers.

Etiopia zmaga się z poważnymi skutkami zmian klimatu, które prowadzą do coraz częstszych i intensywniejszych susz oraz powodzi. W 2023 roku sezony Belg i Kiremt charakteryzowały się ekstremalnymi temperaturami, dochodzącymi do 46°C na nizinach, co znacząco wpłynęło na rolnictwo i dostępność wody. Susze, które dawniej pojawiały się co 8–10 lat, obecnie występują co 3–5 lat, a ich dotkliwość wzrasta. Jednocześnie Etiopia doświadcza niszczycielskich powodzi, które w wyniku intensywnych i niesezonowych opadów deszczu powodują zniszczenia infrastruktury, utratę upraw i migrację ludności. Te skrajne zjawiska pogodowe przyczyniają się do erozji gleby i degradacji ziemi uprawnej, co obniża jej żyzność i ogranicza produkcję rolną. Proces ten jest dodatkowo nasilany przez deforestację wynikającą z pozyskiwania drewna na opał i ekspansji rolnictwa. Spadek produkcji rolnej prowadzi do niedoborów żywności i wzrostu cen, co zagraża bezpieczeństwu milionów osób. [178]

Według WFP Etiopia wciąż zmaga się z poważnymi kryzysami humanitarnymi, wynikającymi z konfliktów zbrojnych, suszy, powodzi i inflacji. [179]Mimo zawarcia porozumienia pokojowego w regionie Tigraj, intensywne konflikty zbrojne nadal trwają w regionach Amhara i Oromia. Plan WFP na 2024 rok przewiduje wsparcie dla 20,4 miliona osób dotkniętych przemocą, konfliktami oraz skutkami ekstremalnych zjawisk pogodowych. Według Food Cluster aż 15,8 miliona osób w całym kraju wymaga pomocy żywnościowej.^[180]

Zmiany klimatu mają głębokie konsekwencje społeczne i gospodarcze. Z powodu degradacji środowiska rośnie liczba Etiopczyków zmuszonych do opuszczenia swoich domów i migracji do miast lub sąsiednich krajów w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Niepewność żywnościowa staje się coraz większym problemem – spadek produkcji rolnej prowadzi do niedoborów żywności, wzrostu cen i pogorszenia warunków bytowych milionów ludzi. Coraz częstsze konflikty o zasoby naturalne, zwłaszcza wodę i ziemię, powodują napięcia między społecznościami, a także przyczyniają się do destabilizacji kraju. .^[181]

W miastach, takich jak Addis Abeba, gdzie populacja wzrosła z trzech milionów w 2007 roku do niemal sześciu milionów w 2023 roku, gwałtowna urbanizacja wywiera ogromną presję na infrastrukturę, usługi publiczne i rynek pracy. Brak skutecznych mechanizmów wsparcia prowadzi do rozwoju slumsów, wzrostu bezrobocia oraz marginalizacji społecznej. Szczególnie narażone na zagrożenia są dzieci i młodzież, które często pozostają bez opieki i są podatne na wykorzystywanie oraz uzależnienia. [182]

W obliczu rosnących wyzwań wynikających ze zmian klimatycznych Etiopia musi wdrażać strategie adaptacyjne i skuteczne mechanizmy zarządzania kryzysem, aby ograniczyć skutki susz, powodzi i degradacji środowiska oraz zapobiegać dalszemu pogłębianiu się problemów społecznych i gospodarczych. Degradacja środowiska naturalnego prowadzi do utraty różnorodności biologicznej i wymierania wielu gatunków roślin i zwierząt

Rysunek 32

Sytuacja w Etiopii. Ekstremalne zjawiska pogodowe spowodowały między innymi ostry niedobór żywności u 19,7 mln populacji a 4,5 mln osób przymusowo przesiedlono,

Źródło: CIMA Research Foundation & Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC). (2024). Floods and drought displacement risk in Ethiopia, Somalia and Sudan. Geneva: IDMC

Konflikty w Etiopii są zjawiskiem złożonym, wynikającym z wielu czynników historycznych, politycznych, społecznych i ekonomicznych. Istnieje ścisły związek między konfliktami a zmianami klimatycznymi. Z jednej strony, zmiany klimatu nasilają istniejące napięcia społeczne i przyczyniają się do wybuchu konfliktów. Z drugiej strony, konflikty zbrojne hamują wysiłki na rzecz adaptacji do zmian klimatycznych i ochrony środowiska.

Etiopia doświadcza poważnych skutków zmian klimatu, które prowadzą do susz, powodzi, degradacji środowiska i wzrostu migracji klimatycznej. Te czynniki mają daleko idące konsekwencje społeczne i gospodarcze, pogłębiając niepewność żywnościową, konflikty o zasoby i wyzwania urbanizacyjne. W obliczu tych zagrożeń kluczowe jest wdrażanie strategii adaptacyjnych oraz skuteczna polityka zarządzania kryzysem klimatycznym.

Kolejnym omawianym państwem w niniejszej pracy jest Somalia. Od 2009 roku Somalia stała się jednym z krajów najsilniej dotkniętych zjawiskiem wewnętrznych przesiedleń (IDP), czego głównymi przyczynami są przedłużające się konflikty zbrojne, nawracające susze oraz sezonowe powodzie.

Rysunek 33 

Somalia

Źródło: CIA. (n.d.). The World Factbook: Somalia. Retrieved from https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/somalia/m Wikipedia contributors. (2024, December 29). Ethiopia. In Wikipedia, The Free Encyclopedia, https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Ethiopia&oldid=1265977527 data: 1.02.2025 r.

Liczba osób zmuszonych do opuszczenia swoich domów wzrosła ponad dwukrotnie, z 1,5 miliona w 2009 roku do 3,9 miliona w 2023 roku, w 17 regionach.  Czyni to Somalię jednym z pięciu państw afrykańskich o największej populacji IDP.  Większość przesiedlonych (88%) mieszka w wyznaczonych miejscach, a 12% w społecznościach przyjmujących. Największe skupiska przesiedlonych w społecznościach przyjmujących są w Lower Shabelle (26%), Baidoa w Bay (23%) i Middle Shabelle (17%). Najwięcej ośrodków dla przesiedlonych znajduje się w Banadir (35%), Bay (16%) i Gedo (11%). Przesiedlenia do obszarów miejskich, jak Mogadiszu w Banadir, były napędzane suszami, powodziami i konfliktami, prowadząc do wysokiego poziomu urbanizacji. Większość ośrodków dla uchodźców znajduje się na terenach prywatnych, co wiąże się z ryzykiem przymusowych eksmisji i problemami z własnością gruntów, zwiększającymi podatność przesiedlonych na zagrożenia.[183]

Migracja ze wsi do miast prowadzi do nieformalnej ekspansji osiedli miejskich, co zwiększa ryzyko nierówności społecznych, marginalizacji oraz wtórnych przesiedleń. Osoby wewnętrznie przesiedlone (IDP) są często zmuszone do życia w trudnych warunkach, bez dostępu do odpowiedniej infrastruktury, z niską jakością usług publicznych i w obliczu poważnych zagrożeń dla zdrowia. Często stają się ofiarami eksmisji, przemocą opartą na płci, braku dostępu do edukacji, a także są narażeni na różnorodne formy przemocy w obozach dla uchodźców. Brak dostępu do stabilnych źródeł dochodu, niestabilność polityczna i ograniczone możliwości zatrudnienia w miastach pogłębiają problem ubóstwa.

Czynniki klimatyczne, w tym przedłużające się susze, powodzie i zmiany w opadachcdeszczu, mają katastrofalny wpływ na życie społeczności rolniczych i pasterskich w Somalii. Wieloletnia niestabilność pogodowa, ze szczególnym uwzględnieniem susz z lat 2011, 2017 i 2022, znacznie osłabiła zdolność rolników i pasterzy do utrzymywania tradycyjnych sposobów życia. Skrajne warunki pogodowe zmuszają setki tysięcy osób do migracji, głównie do miast, w poszukiwaniu bezpieczeństwa i zasobów. Często susze te są następnie zastępowane powodziami, co tworzy cykliczny proces migracji. Na przykład w 2023 roku powodzie dotknęły 2,9 miliona osób, a wiele z tych przesiedleń miało miejsce w miastach położonych wzdłuż głównych rzek, takich jak Beledweyne, które są szczególnie narażone na zalania. Sytuacja ta nie pozostaje bez wpływu na gospodarkę kraju. Zależność Somalii od rolnictwa – który stanowi 70% PKB kraju – sprawia, że migracja ze wsi do miast ma długofalowe skutki dla bezpieczeństwa żywnościowego i zrównoważonego rozwoju. Osłabienie rolnictwa, spowodowane zarówno przez zmiany klimatu, jak i przesiedlenia, ogranicza możliwości produkcji żywności i zwiększa zapotrzebowanie na pomoc humanitarną. Wielu rolników i pasterzy, którzy zostali zmuszeni do migracji, nie jest w stanie znaleźć alternatywnych źródeł dochodu w miastach, co pogłębia problem głodu i niedożywienia. [184]

Trwający od lat konflikt z grupą bojową Al-Shabaab, a także inne formy przemocy w południowej i środkowej części kraju, prowadzą do masowych przemieszczeń ludzkich. W 2023 roku Somalia zanotowała rekordowy poziom przesiedleń wewnętrznych, osiągając liczbę 673 000 osób. Dochodzi do licznych ataków terrorystycznych, zamachów i brutalnych starć między siłami rządowymi a ugrupowaniami rebelianckimi, które zmuszają społeczności do ucieczki ze swoich domów. Ponadto, konflikty o ziemię i zasoby, często zaostrzone przez skrajne warunki klimatyczne, takich jak susze, dodatkowo pogłębiają przemoc[185]

Podsumowanie rozdziału

Trzeci rozdział koncentruje się na analizie migracji klimatycznych w Afryce Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem Etiopii i Somalii. Obszar ten jest jednym z najbardziej narażonych na skutki zmian klimatu, co prowadzi do masowych przesiedleń ludności. Rozdział przedstawia przyczyny i skutki migracji w regionie oraz wskazuje na ograniczone możliwości adaptacyjne miejscowej ludności.

Afryka Wschodnia to region, który już teraz doświadcza skutków zmian klimatu w postaci:

1. Ekstremalnych susz – powtarzające się okresy suszy prowadzą do pustynnienia, braku wody i upadku rolnictwa.
2. Nagłych powodzi – intensywne opady powodują zalania terenów rolniczych, niszcząc infrastrukturę i zmuszając ludzi do przesiedleń.
3. Konfliktów o zasoby – niedobór wody i żywności prowadzi do napięć społecznych oraz walk o dostęp do zasobów naturalnych.

Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (IOM) wskazuje, że ponad 80% ludności Afryki Wschodniej utrzymuje się z rolnictwa, co oznacza, że nawet niewielkie zmiany klimatu mogą drastycznie pogorszyć warunki życia milionów ludzi. Najbardziej narażone kraje to Etiopia, Somalia, Sudan Południowy, Kenia i Uganda, gdzie społeczności mają ograniczone możliwości adaptacyjne. W niektórych regionach Afryki Wschodniej migracja jest jedyną strategią przetrwania w obliczu pogarszających się warunków klimatycznych.

Etiopia to jedno z państw, które od dziesięcioleci zmaga się z ekstremalnymi suszami

i degradacją środowiska. Główne czynniki wymuszające migracje to:

1. Pustynnienie i erozja gleby – rozprzestrzenianie się pustyni powoduje zmniejszenie powierzchni ziemi nadającej się pod uprawy.
2. Brak dostępu do wody – obniżenie poziomu wód gruntowych i wysychanie rzek powoduje migracje w poszukiwaniu źródeł wody.
3. Konflikty etniczne o zasoby naturalne – brak ziemi uprawnej i wody prowadzi do napięć między społecznościami rolniczymi i pasterskimi, co zmusza ludzi do opuszczania swoich domów.

Jednym z najbardziej krytycznych wydarzeń była susza w Rogu Afryki w latach 2011–2012, która spowodowała przesiedlenie ponad 1,5 miliona ludzi w Etiopii. Ponadto obecnie kraj zmaga się z najgorszą od 40 lat suszą, która dotyka miliony ludzi w regionach Somali, Oromia i Afar. Dodatkowym problemem jest fakt, że Etiopia ma ograniczone możliwości adaptacji, a migranci często trafiają do miast, gdzie brakuje infrastruktury i zasobów do ich przyjęcia.

Z kolei Somalia jest jednym z najbardziej dotkniętych kryzysem klimatycznym krajów

Afryki. Oprócz zmian środowiskowych, kraj zmaga się również z chroniczną niestabilnością polityczną, która dodatkowo utrudnia reakcję na skutki zmian klimatu.

Główne czynniki migracji klimatycznych w Somalii:

1. Powtarzające się susze – w ostatnich 40 latach Somalia doświadczyła kilkunastu poważnych susz, które doprowadziły do masowych migracji.
2. Brak systemów zarządzania wodą – rzeki w Somalii coraz częściej wysychają, co zmusza społeczności do przemieszczania się.
3. Wzrost poziomu mórz i erozja wybrzeży – społeczności nadmorskie tracą swoje domy, zmuszając je do migracji w głąb lądu.
4. Działalność terrorystyczna grupy Al-Shabaab – niestabilność polityczna i działania zbrojne dodatkowo pogarszają sytuację, powodując masowe przesiedlenia.

Według danych UNHCR (Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców), ponad 2,9 miliona Somalijczyków jest wewnętrznie przesiedlonych, a setki tysięcy emigrują do sąsiednich krajów. Somalia znajduje się w grupie państw, które w przyszłości mogą całkowicie stracić zdolność do utrzymania swoich społeczności w związku z postępującymi zmianami klimatycznymi.

            Pomimo trudnych warunków, społeczności w omawianych państwach próbują adaptować się do zmian klimatu. Wśród strategii adaptacyjnych wyróżnia się:

1. Migrację sezonową – wiele społeczności pasterskich w Etiopii i Somalii stosuje strategię okresowego przemieszczania się w poszukiwaniu lepszych warunków do życia.
2. Zastosowanie technik irygacyjnych – niektóre regiony inwestują w poprawę dostępu do wody poprzez budowę zbiorników retencyjnych i systemów nawadniających.
3. Przenoszenie ludności do obszarów miejskich – rządy niektórych państw (np. Etiopii) prowadzą programy urbanizacyjne, aby zmniejszyć zależność mieszkańców od rolnictwa.

Jednak ograniczenia ekonomiczne i brak infrastruktury sprawiają, że wiele działań adaptacyjnych nie jest wystarczająco skutecznych, a migracja pozostaje jedyną opcją przetrwania.

            Rozdział trzeci pokazuje, że Afryka Wschodnia jest jednym z najbardziej narażonych regionów na skutki zmian klimatycznych. Problemy takie jak susze, pustynnienie, powodzie oraz konflikty o zasoby zmuszają miliony ludzi do opuszczania swoich domów.

Najważniejsze wnioski wynikające z analizy:

1. Etiopia i Somalia to kraje o szczególnie wysokim ryzyku migracji klimatycznych, gdzie społeczności nie mają odpowiednich mechanizmów adaptacyjnych.
2. Migracja w regionie ma charakter wieloczynnikowy – zmiany klimatu są jedną z przyczyn migracji, ale często współwystępują z konfliktami zbrojnymi, ubóstwem i niestabilnością polityczną.
3. Zasoby wodne odgrywają kluczową rolę – susze i brak dostępu do wody są głównymi czynnikami powodującymi migracje w regionie.
4. Adaptacja do zmian klimatu jest ograniczona – większość społeczności nie ma środków na wdrażanie skutecznych strategii adaptacyjnych, a pomoc międzynarodowa jest niewystarczająca.

Podsumowując, migracje klimatyczne w omawianych państwach nie są wyłącznie problemem środowiskowym, ale także społecznym i politycznym. W przyszłości skala migracji będzie rosła, jeśli nie zostaną podjęte skuteczne działania na poziomie lokalnym i międzynarodowym.

Zakończenie

Jako globalna społeczność stoimy przed wyborem. Czy chcemy, aby migracja była źródłem dobrobytu i międzynarodowej solidarności, czy synonimem nieludzkości i tarć społecznych António Guterres, Secretary-General of the United Nations, 2018.[186]

Przeprowadzona analiza wykazała, że zmiana klimatu stanowi jeden z kluczowych czynników wpływających na współczesne procesy migracyjne, szczególnie w regionach Afryki, gdzie wzrost temperatur, pustynnienie, podnoszenie się poziomu mórz oraz ekstremalne zjawiska pogodowe wymuszają przemieszczanie się ludności. Migracja klimatyczna nie jest zjawiskiem jednoznacznym – jej przyczyny są wieloczynnikowe i powiązane z problemami społeczno-ekonomicznymi oraz politycznymi.

Zmiana klimatu działa jako katalizator migracji, intensyfikując problemy strukturalne i pogłębiając istniejące nierówności społeczne oraz konflikty. Zjawisko to obejmuje zarówno nagłe przemieszczenia ludności wywołane katastrofami naturalnymi, jak i stopniowe migracje związane z długoterminowymi zmianami środowiskowymi, takimi jak pustynnienie, erozja gleby czy podnoszenie się poziomu mórz. Szczególnie dotknięte tym procesem są społeczności wiejskie w krajach Globalnego Południa, które często nie mają zasobów pozwalających na skuteczną adaptację do zmieniających się warunków.

Pierwsza część pracy skupiła się na przedstawieniu migracji klimatycznej w ujęciu historycznym i terminologicznym oraz jej obecnego stanu. Omówiono pojęcia uchodźstwa klimatycznego oraz sposoby jego definiowania przez instytucje międzynarodowe. Zwrócono uwagę na to, że migranci klimatyczni często nie są uznawani za uchodźców w rozumieniu prawa międzynarodowego, co stwarza istotne problemy w zakresie ich ochrony prawnej. Analiza wykazała również, że obecnie migracja klimatyczna ma zróżnicowany charakter – obejmuje zarówno migracje wewnętrzne, jak i transgraniczne, a jej skala rośnie wraz z nasileniem skutków zmian klimatycznych.

Druga część pracy dokonała analizy konkretnych czynników klimatycznych wpływających na migracje. Omówiono zarówno nagłe katastrofy naturalne, takie jak huragany, powodzie czy burze piaskowe, jak i powolne procesy, takie jak pustynnienie, erozja gleby czy zmiany w lądowych zasobach wodnych. Wykazano, że to właśnie długofalowe skutki zmian klimatycznych są najczęstszą przyczyną przemieszczeń ludności. Istotne jest jednak podkreślenie, że migracja klimatyczna nie wynika wyłącznie ze zmian środowiskowych, lecz stanowi wynik splecenia różnych stresorów, takich jak ubóstwo, brak infrastruktury, konflikty zbrojne oraz niestabilność polityczna. Kombinacja tych czynników sprawia, że społeczności znajdują się w sytuacji bez wyjścia, zmuszone do opuszczenia swoich miejsc zamieszkania w poszukiwaniu bezpieczniejszych warunków życia.

Trzeci rozdział skupił się na studium przypadku państw Afryki, ukazując konkretny wpływ zmiany klimatu na migracje w Etiopii i Somalii. Analiza wskazała, że w tych państwach zmiany wynikające ze zmiany klimatu dodatkowo nakładają się na inne problemy, takie jak konflikty zbrojne, niestabilność polityczna i brak dostępu do zasobów. Pokazano, że zmiana klimatu jest tzw. “multiplikatorem zagrożeń”, pogłębiającym istniejące kryzysy. Połączenie degradacji środowiska, problemów ekonomicznych i społecznych skutkuje masowymi migracjami, które destabilizują zarówno państwa pochodzenia migrantów, jak i kraje ich docelowe.

W pracy podjęto próbę odpowiedzi na pytanie dotyczące powiązań między zmianą klimatu a migracją, wskazując na współczesne wyzwania i konsekwencje tego zjawiska. Zmiana klimatu jest jednym z głównych czynników wymuszających migrację, szczególnie w regionach o niskiej odporności adaptacyjnej. Skutki globalnego ocieplenia, takie jak susze, podnoszenie się poziomu mórz czy ekstremalne warunki pogodowe, przyczyniają się do zubożenia lokalnych społeczności i zmuszają ludzi do poszukiwania bezpieczniejszych warunków życia.

Jednak migracja klimatyczna nie jest zjawiskiem jednolitym – przyczyny i skutki tego

procesu różnią się w zależności od regionu, struktury społecznej oraz poziomu rozwoju gospodarczego państw. Brak jednolitej polityki migracyjnej oraz ram prawnych dla migrantów klimatycznych sprawia, że osoby te często pozostają bez ochrony międzynarodowej i nie mają dostępu do podstawowych praw.

Warto pamiętać, że decyzja o migracji jest skomplikowanym procesem, w którym istotną rolę odgrywają zarówno czynniki ekonomiczne, środowiskowe, jak i społeczne. Najważniejszym czynnikiem wypychającym ludzi ze swoich miejsc zamieszkania jest brak bezpieczeństwa. Osoba decydująca się dobrowolnie lub też będąca zmuszona opuścić swój dom boryka się z licznymi stresorami takimi jak:

1. brak bezpieczeństwa ekonomicznego (utrata źródeł dochodu, zniszczenie upraw i brak dostępu do wody),
2. niepewność prawna brak międzynarodowego uznania dla migrantów klimatycznych jako uchodźców.
3. przemoc i wyzysk – migranci często padają ofiarami przemytników, handlarzy ludźmi oraz służb granicznych.
4. niebezpieczne warunki podróży – migracja wiąże się z ogromnym ryzykiem utraty zdrowia i życia.

Brak bezpiecznych i legalnych ścieżek migracji sprawia, że wiele osób zmuszonych do opuszczenia swoich domów wybiera nielegalne i ryzykowne drogi. Tysiące ludzi giną każdego roku podczas przepraw przez pustynie, morza i rzeki, próbując dotrzeć do krajów rozwiniętych.

Migracja wiąże się z wieloma zagrożeniami takimi jak

1. śmierć podczas podróży (szczególnie na szlaku przez Morze Śródziemne oraz Saharę).
2. przymusowa deportacja i detencja (coraz więcej krajów zamyka migrantów w ośrodkach i odsyła ich do krajów pochodzenia)
3. eksploatacja i handel ludźmi – migranci często padają ofiarą przestępczości zorganizowanej i są wykorzystywani jako tania siła robocza.

Migracja klimatyczna będzie narastać, a jej skutki odczują nie tylko kraje źródłowe, ale i docelowe. Wyróżnić można trzy główne scenariusze:

1. Scenariusz pesymistyczny – brak globalnych działań prowadzi do masowych migracji, napięć społecznych i konfliktów.
2. Scenariusz umiarkowany – podejmowane są częściowe działania, ale nie wystarczają, aby ograniczyć skalę migracji.
3. Scenariusz optymistyczny – kraje wdrażają długofalowe strategie adaptacyjne, zmniejszając przymusową migrację.

Jednym z najważniejszych kroków w zarządzaniu migracją klimatyczną jest przyznanie migrantom klimatycznym statusu prawnego na poziomie międzynarodowym, na równi z uchodźcami uciekającymi z terenów objętych wojną. Obecnie Konwencja Genewska z 1951 roku definiuje uchodźcę jako osobę, która opuściła swój kraj z powodu prześladowań politycznych, konfliktów zbrojnych lub innych form represji. Jednak nie uwzględnia sytuacji osób zmuszonych do ucieczki w wyniku katastrof klimatycznych, mimo że zagrożenie zdrowia i życia w obu przypadkach jest równie poważne.

Wielu migrantów klimatycznych to jednocześnie uchodźcy polityczni lub ofiary konfliktów zbrojnych, ponieważ zmiany klimatu często prowadzą do eskalacji napięć społecznych i walk o zasoby. Przykładem są regiony Afryki, gdzie susze i degradacja ziemi zwiększają rywalizację między grupami etnicznymi i narodowymi, co prowadzi do wybuchów przemocy i zmusza ludzi do opuszczenia swoich domów. Bez uznania ich statusu prawnego, migranci klimatyczni są traktowani jako zwykli migranci ekonomiczni, co pozbawia ich dostępu do ochrony międzynarodowej, pomocy humanitarnej i legalnych ścieżek migracji. Przyznanie im takich samych praw jak uchodźcom wojennym umożliwiłoby:

1. Zapewnienie im ochrony prawnej – możliwość ubiegania się o azyl w krajach docelowych.
2. Dostęp do podstawowej opieki zdrowotnej, edukacji i rynku pracy w krajach, do których migrują.
3. Lepsze mechanizmy relokacji i adaptacji – organizowanie bezpiecznych i legalnych przesiedleń zamiast wymuszonych, chaotycznych migracji.

Brak statusu prawnego migrantów klimatycznych to jedna z największych luk w obecnym systemie międzynarodowym, której rozwiązanie jest niezbędne, jeśli świat ma skutecznie zmierzyć się z nadchodzącymi kryzysami klimatycznymi i migracyjnymi.

Choć migracja klimatyczna jest często przedstawiana jako zagrożenie, w rzeczywistości może stanowić szansę dla krajów rozwiniętych, które zmagają się z kryzysem demograficznym. Wiele państw Globalnej Północy, zwłaszcza w Europie, zmaga się z malejącą liczbą ludności, starzeniem się społeczeństw i deficytem siły roboczej. Migranci mogą przyczynić się do ożywienia gospodarki, zwiększenia populacji wyludniających się regionów i wzmocnienia systemów emerytalnych poprzez uzupełnienie rynku pracy.

Jeśli migracja klimatyczna zostanie odpowiednio zarządzona, może przyczynić się do rozwiązania problemów demograficznych i pomóc w zrównoważonym rozwoju gospodarczym. Zamiast traktować migrantów jako obciążenie, kraje rozwinięte powinny postrzegać ich jako potencjalny zasób – ludzi, którzy mogą przyczynić się do odbudowy gospodarki i wzrostu społecznego. Jednak, aby ten scenariusz mógł się zrealizować, konieczne jest wdrożenie sprawiedliwych i skutecznych polityk integracyjnych, które zapewnią migrantom możliwość legalnej pracy, dostęp do edukacji i adaptację w nowych społeczeństwach.

Migracja klimatyczna jest rzeczywistością, która już wpływa na miliony ludzi na całym świecie. Jeśli społeczność międzynarodowa nie podejmie zdecydowanych działań, skala tego zjawiska będzie gwałtownie rosnąć, prowadząc do destabilizacji społecznej, politycznej i gospodarczej. Kraje bogate muszą zrozumieć, że żadne mury ani zasieki nie powstrzymają ludzi szukających bezpieczeństwa i godnego życia. Potrzebne są nie tylko środki adaptacyjne, ale także zmiana podejścia do migracji – z traktowania jej jako zagrożenia, na postrzeganie jej jako nieuniknionego elementu globalnych przemian.

Bibliografia

1. Abbonizio, A., & Symington, A. (2023, May 24). Horn of Africa hunger crisis pushes millions to the brink. World Food Programme. https://www.wfp.org/stories/horn-africa-hunger-crisis-pushes-millions-brink data:24.12.2024 r
2. Abubakar, I., & Abubakar, I. et al. (2018). The UCL–Lancet Commission on migration and health: The health of a world on the move. The Lancet, 392(10164), s. 2606–2654. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(18)32114-7 data: 26.12.2024 r.
3. Abubakar, I., Devakumar, D., Madise, N., Sammonds, P., Groce, N., Zimmerman, C., Aldridge, R. W., Clark, J., & Horton, R. (2016). UCL–Lancet Commission on migration and health. The Lancet, 388(10050), 1141-1142. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(16)31581-1 data: 26.12.2024 r
4. Adenle, A. A., Ford, J. D., Morton, J., Twomlow, S., Alverson, K., Cattaneo, A., Cervigni, R., Kurukulasuriya, P., Huq, S., Helfgott, A., & Ebinger, J. O. (2017). Managing climate change risks in Africa – A global perspective. Ecological Economics, 141, 190-201. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2017.06.004 data: 16.01.2025
5. Adger, W. N. (2006). Vulnerability. Global Environmental Change, 16(3), 268–281. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2006.02.006 data: 16.01.2025 r.
6. African Center for Strategic Studies. (2022, June 17). Cycles of escalating threats to Africa from extreme weather events. https://africacenter.org/spotlight/cycles-of-escalating-threats-facing-africa-from-global-warming-climate-change/ data: 19.02.2035
7. African Union. (2009). African Union Convention for the Protection and Assistance of Internally Displaced Persons in Africa (Kampala Convention). https://au.int/sites/default/files/treaties/36846-treaty-kampala_convention.pdf data: 30.12.2024 r.
8. (2010). Policy framework for pastoralism in Africa: Securing, protecting, and improving the lives, livelihoods, and rights of pastoralist communities. African Union Commission.
9. Aubery, F., & Buisson, M.-C. (2024). Making ends meet in refugee camps: Food distribution cycles, consumption, and undernutrition. Food Policy, 128, Article 102666. https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2024.102666 data: 25,01.2025.
10. Amare, M., Abay, K. A., Arndt, C., & Shiferaw, B. (2021). Youth migration decisions in Sub-Saharan Africa: Satellite-based empirical evidence from Nigeria. Population and Development Review, 47(1), 151–179. https://doi.org/10.1111/padr.12383 data: 25.12.2024 r.
11. Aregbeshola, A. R., & Adekunle, I. A. (2024). Demystifying colonialism and migration: An African perspective. Research in Globalization, 9, 100262. https://doi.org/10.1016/j.resglo.2024.100262 data: 25.12.2024 r.
12. Auffhammer, M., Ramanathan, V., & Vincent, J. R. (2012). Climate change, the monsoon, and rice yield in India. Climatic Change, 111, 411–424. https://doi.org/10.1007/s10584-011-0208-4 data: 25.12.2024 r.
13. Azad, M. J., & Pritchard, B. (2023). The importance of women’s roles in adaptive capacity and resilience to flooding in rural Bangladesh. International Journal of Disaster Risk Reduction, 90, Article 103660. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2023.103660 data: 28.12.2024 r
14. Balaguru, K., Chang, C.-C., Leung, L. R., Foltz, G. R., Hagos, S. M., Wehner, M. F., et al. (2024). A global increase in nearshore tropical cyclone intensification. Earth’s Future, 12, e2023EF004230. https://doi.org/10.1029/2023EF004230 data: 28.12.2024r
15. Bauer, S. (2017). Desertification. In Handbook of Globalization and the Environment (pp. 77–94).
16. Bedasa, Y., & Deksisa, K. (2024). Food insecurity in East Africa: An integrated strategy to address climate change impact and violent conflict. Journal of Agriculture and Food Research, 15, 100978. https://doi.org/10.1016/j.jafr.2024.100978 data: 25.12.2024 r.
17. Bender, F. (2021). Should refugees govern refugee camps? Critical Review of International Social and Political Philosophy, 27(4), 441–464. https://doi.org/10.1080/13698230.2021.1941702 data: 25.12.2024 r.
18. Benveniste, H., Oppenheimer, M., & Fleurbaey, M. (2022). Climate change increases resource-constrained international immobility. Nature Climate Change, 12(7), 634–641. https://doi.org/10.1038/s41558-022-01401-w data: 01.02.2025 r.
19. Bjorklund, O., & Holmboe, H. (1970). Historical atlas of the world. Barnes & Noble Imports
20. Boahen, A. A. (2011). African perspectives on European colonialism. Diasporic Africa Press.
21. Bosetti, V., Cattaneo, C., & Peri, G. (2018). Should they stay or should they go? Climate migrants and local conflicts (NBER Working Paper No. 24447). National Bureau of Economic Research. https://doi.org/10.3386/w24447 data:29.12.2024 r.
22. Bucci, M., Marques, S. S., Oh, D., & Harris, N. B. (2016). Toxic stress in children and adolescents. Advances in Pediatrics, 63(1), 403–428. https://doi.org/10.1016/j.yapd.2016.04.002 data:29.12.2024 r.
23. Bunce, M., Rodwell, L. D., Gibb, R., & Mee, L. (2008). Shifting baselines in fishers’ perceptions of island reef fishery degradation. Ocean & Coastal Management, 51(4), 285–302. https://doi.org/10.1016/j.ocecoaman.2007.09.006 data: 20.12.2024 r (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0964569107000932)
24. Caesar, L., Rahmstorf, S., Robinson, A., Feulner, G., & Saba, V. (2018). Observed fingerprint of a weakening Atlantic Ocean overturning circulation. Nature, 556. https://doi.org/10.1038/s41586-018-0006-5 data: 20.12.2024 r
25. Carleton, T. A., & Hsiang, S. M. (2016). Social and economic impacts of climate. Science, 353, aad9837. https://doi.org/10.1126/science.aad9837 data: 20.12.2024 r.
26. Casas-Prat, M., Hemer, M. A., Dodet, G., & others. (2024). Climate change driven by wind waves and its impacts. Nature Reviews Earth & Environment, 5, 23–42. https://doi.org/10.1038/s43017-023-00502-0 data: 29,12.2024 r\
27. Casas-Prat, M., Hemer, M. A., Dodet, G., et al. (2024). Wind-wave climate changes and their impacts. Nature Reviews Earth & Environment, 5, 23–42. https://doi.org/10.1038/s43017-023-00502-0 data: 20.12.2024 r
28. Cattaneo, C., Massetti, E., Farinosi, F., & Dasgupta, S. (2024). Climate variability and worldwide migration: current evidence and future projections. Environmental Research Letters, 19(12), 124083. https://doi.org/10.1088/1748-9326/ad91cb data: 25.12.2024 r.
29. Center for Preventive Action. (2024, October 15). Conflict with Al-Shabaab in Somalia. https://www.cfr.org. data: 25.12.2024 r.
30. Changes in the sea in coastal science. (2020). Nature Communications, 11, 4601. https://doi.org/10.1038/s41467-020-18333-8 data: 24.12.2024 r.
31. Cheng, L., Schuckmann, K., Minière, A., Hakuba, M., Purkey, S., Schmidt, G., & Pan, Y. (2024). Ocean heat content in 2023. Nature Reviews Earth & Environment, 5. https://doi.org/10.1038/s43017-024-00539-9 data: 1.02.2025 r.
32. Central Intelligence Agency. (CIA). (n.d.). The World Factbook: Ethiopia. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ethiopia/ data: 1.02.2025 r.
33. (n.d.). The World Factbook: Somalia. Retrieved from https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/somalia/ data: 1.02.2025 r.
34. CIMA Research Foundation & Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC). (2024). Floods and drought displacement risk in Ethiopia, Somalia and Sudan. Geneva: IDMC.
35. Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., & Shabahat, E. (2021). Groundswell Part 2: Acting on internal climate migration. Washington, DC: The World Bank.
36. Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., & Shabahat, E. (n.d.). Op. cit. Hoffmann, R., Dimitrova, A., Muttarak, R., et al. (2020). Meta-analysis of national-level studies on environmental change and migration. Nature Climate Change, 10(10), 904–912. https://doi.org/10.1038/s41558-020-0898-6 data: 20.12.2024 r.
37. Climate Refugees. Why? https://www.climate-refugees.org/why, data: 20.12.2024 r.
38. Coniglio, N. D., Peragine, V., & Vurchio, D. (2023). The effects of refugees’ camps on hosting areas: Social conflicts and economic growth. World Development, 168, Article 106273. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2023.106273 data: 20.12.2024 r
39. Cornell, T., & Matthews, J. (1982). Atlas of the Roman World. Facts on File.
40. da Silva, H. G., & Requia, W. J. (2025). Racial and Economic Disparities in High-Temperature Exposure in Brazil. International Journal of Environmental Research and Public Health,22(2), 200. https://doi.org/10.3390/ijerph22020200 data: 31.01.2025 r.
41. Dawson, A. (2019). Understanding sea level change. In Introducing Sea Level Change (pp. 80–84). Liverpool University Press. https://doi.org/10.2307/jj.12949061 data: 31.01.2025 r
42. DeBeer, C. M., Sharp, M., & Schuster-Wallace, C. (2020). Glaciers and ice sheets. In M. I. Goldstein & D. A. Della Sala (Eds.), Encyclopedia of the World’s Biomes (pp. 182–194). https://doi.org/10.1016/B978-0-12-409548-9.12441-8 data: 20.12.2024 r
43. de Longueville, F., Hountondji, Y. C., Assogba, L., Henry, S., & Ozer, P. (2020). Perception of and response to coastal erosion threats: The case of the Cotonou Agreement in Benin. International Journal of Disaster Risk Reduction, 51, 101882. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2020.101882 data: 23.01.2025 r.
44. Dworzak, T., & Scheinman, T. (2018, August 7). The disappearing pastures of the Maasai. Pulitzer Center.
45. Edmonds, D. A., Caldwell, R. L., Brondizio, E. S., et al. (2020). Coastal flooding will disproportionately impact people on river deltas. Nature Communications, 11, 4741. https://doi.org/10.1038/s41467-020-18531-4 data: 25.11.2024 r.
46. El-Hinnawi, E. (1985). Environmental refugees. Nairobi, Kenya: United Nations Environment Programme (UNEP).
47. Enninga, J., & Goodman, N. P. (2023, July). Adapting to climate change through migration [Working paper]. The Center for Growth and Opportunity at Utah State University. https://www.thecgo.org/research/adapting-to-climate-change-through-migration/ data: 25.12.2024 r.
48. Environmental Justice Foundation (EJF). (n.d.). The urgent need for legal protections for climate refugees. https://ejfoundation.org/reports/the-urgent-need-for-legal-protections-for-climate-refugees data 24.12.2024
49. Erdal, M. B. (2020). Migration, forced. In A. Kobayashi (Ed.), International Encyclopedia of Human Geography (2nd ed., pp. 105–110). https://doi.org/10.1016/B978-0-08-102295-5.10336-1 data: 16.01.2024 r.
50. Ermatinger, J. W. (2004). Decline and Fall of the Roman Empire. Greenwood Pub Group. European Commission. (2013). Commission staff working document: Climate change, environmental degradation, and migration. Accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions.
51. Filonchyk, M., Peterson, M. P., Zhang, L., Hurynovich, V., & Yi, H. (2024, December 20). Greenhouse gases emissions and global climate change: Examining the influence of CO₂, CH₄, and N₂O. Science of The Total Environment, 935, Article 173359. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2024.173359 data: 20.12.2012 r.
52. Fischer, M. (2024). Sea country, climate change and Indigenous knowledge. The Strategist — The Australian Strategic Policy Institute Blog. https://www.aspistrategist.org.au/sea-country-climate-change-and-indigenous-knowledge/ data: 20.12.2012 r.
53. (2018). Migration, agriculture and climate change: Reducing vulnerabilities and enhancing resilience. Food and Agriculture Organization. https://openknowledge.fao.org/handle/20.500.14283/i8297en data: 20.12.2012 r.
54. FAO, IFAD, UNICEF, WFP, & WHO. (2024). The state of food security and nutrition in the world 2024 – Financing to end hunger, food insecurity and malnutrition in all its forms. https://doi.org/10.4060/cd1254en data: 28.12.2024 r.
55. Federal Democratic Republic of Ethiopia, Ministry of Water and Energy, Ethiopian Meteorological Institute. (2024). Annual climate bulletin for the year 2023. Ethiopian Meteorological Institute.
56. Fox-Kemper, B., Hewitt, H. T., Xiao, C., Aðalgeirsdóttir, G., Drijfhout, S. S., Edwards, T. L., Golledge, N. R., Hemer, M., Kopp, R. E., Krinner, G., Mix, A., Notz, D., Nowicki, S., Nurhati, I. S., Ruiz, L., Sallée, J.-B., Slangen, A. B. A., & Yu, Y. (2021). Ocean, cryosphere, and sea level change. In V. Masson-Delmotte et al. (Eds.), Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
57. Freeman, L. (2017). Environmental change, migration, and conflict in Africa: A critical examination of the interconnections. The Journal of Environment & Development, 26(4), https://DOI:10.1177/1070496517727325 . 01.2025 r
58. Global Carbon Project. (2024). Global Carbon Atlas 2024. https://globalcarbonatlas.org data: 20.12.2024 r.
59. Gomez, M. L. A., Adelegan, O. J., Ntajal, J., & Trawally, D. (2020). Vulnerability to coastal erosion in The Gambia: Empirical experience from Gunjur. International Journal of Disaster Risk Reduction, 45, 101439. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2019.101439 data: 23.01.2025 r
60. Haile, T. (1988). Causes and characteristics of drought in Ethiopia. Ethiopian Journal of Agricultural Sciences.
61. Hallegatte, S., Vogt-Schilb, A., Rozenberg, J., Bangalore, M., & Beaudet, C. (2020). From poverty to disaster and back: A review of the literature. Economics of Disasters and Climate Change, 4(1), 1–25. https://doi.org/10.1007/s41885-020-00060-5 data: 16.01.2025 r.
62. Handmann, P., Visbeck, M., & Kanzow, T. (2021). Ocean current changes. In T. M. Letcher (Ed.), Climate change (3rd ed., pp. 219–249). https://doi.org/10.1016/B978-0-12-821575-3.00012-8 data: 2.01.2025 r.
63. Hannibal, M. E. (2019). Lessons from the Little Ice Age. Science, 363, 460-460. https://doi.org/10.1126/science.aav9911 data: 26.12.2024 r.
64. Harvey, C., & E&E News. (2024, June 1). Warfare’s climate emissions are huge but uncounted. Scientific American. https://www.harvardmagazine.com/2004/05/mercury-on-the-brain-html data: 30.12.2024 r.
65. Horwood, C., & Frouws, B. (Eds.). (2024). Mixed migration review 2024: Highlights, interviews, essays, data. Geneva, Switzerland: Mixed Migration Centre. https://www.mixedmigration.org/mixed-migration-review-2024. data: 10.12.2024 r.
66. Hussain, N. K. (2025). The future scenarios for air quality and climate change. In A. Basile, D. Saloglu, & A. Cassano (Eds.), Air pollution, air quality, and climate change (pp. 249–271). https://doi.org/10.1016/B978-0-443-23816-1.00009-4 data: 10.12.2024 r.
67. Intergovernmental Authority on Development (IGAD). (2020, February 26). Protocol on Free Movement of Persons in the IGAD Region: Endorsed by Committee of Ambassadors, Ministers of Interior and Ministers of Labour of IGAD Member States. Khartoum, Sudan.
68. (n.d.). Protocol on Free Movement of Persons endorsed at ministerial meeting. Retrieved from https://igad.int/protocol-on-free-movement-of-persons-endorsed-at-ministerial-meeting/ data: 28.12.2024 r.
69. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). (2023). Summary for policymakers. In H. Lee & J. Romero (Eds.), Climate Change 2023: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (pp. 1-34). Geneva, Switzerland: IPCC. https://doi.org/10.59327/IPCC/AR6. data: 25.12.2024 r.
70. (2023). Climate Change 2023: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II, and III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Core Writing Team, H. Lee & J. Romero (Eds.)]. Geneva, Switzerland: IPCC. https://doi.org/10.59327/IPCC/AR6-9789291691647 data: 25.01.2025 r,
71. (2023). Ocean, cryosphere, and sea level change. In Climate Change 2021 – The Physical Science Basis: Working Group I Contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (pp. 1211-1362). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009157896.011 data: 16.01.2025 r
72. (2022). Summary for policymakers. In H.-O. Pörtner, D. C. Roberts, E. S. Poloczanska, K. Mintenbeck, M. Tignor, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, & A. Okem (Eds.), Climate change 2022: Impacts, adaptation and vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (pp. 3–33). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009325844.001. data: 16.01.2025 r
73. (2014). Synthesis Report of the Fifth Assessment Report (AR5): An Overview of the Science of Climate Change. Geneva, Switzerland: Intergovernmental Panel on Climate Change.
74. (2018). Glossary. In Global Warming of 1.5°C: An IPCC Special Report (s. 393–409). Intergovernmental Panel on Climate Change. Retrieved from https://www.ipcc.ch/sr15/chapter/glossary/ data: 28.12.2024 r.
75. Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC). (2019). Africa Report on Internal Displacement. Internal Displacement Monitoring Centre. https://www.internal-displacement.org/africa-report/ data: 30.12.2024 r.
76. (2024). 2023 global report on internal displacement (GRID). Internal Displacement Monitoring Centre
77. (n.d.). Estimating displacement risk using data-driven approaches: Displacement risk due to floods and drought in the Horn of Africa. https://story.internal-displacement.org/estimating-displacement-risk-using-data-driven-approaches-flood-and-drought-displacement-risk-in-the-horn-of-africa/ data: 25.12.2024 r.
78. (2024). Global report on internal displacement 2024. Internal Displacement Monitoring Centre.
79. (2024). Internal displacement in Africa: An overview of trends and developments (2009–2023). https://doi.org/10.55363/IDMC.VYIL2669 data: 20.12.2024 r
80. (2024). Internal displacements by conflict and disasters in 2023. Internal Displacement Monitoring Centre. https://www.internal-displacement.org/global-report/grid2024/ data: 26.12.2024 r.
81. International Organization for Migration. (IOM). (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African IOM.
82. (2007). Discussion note: Migration and the environment (Ninety-Fourth Session MC/INF/288). pp. 1-2.
83. (2019). International migration law: Glossary on migration.
84. (2018). Key migration terms. http://www.iom.int/key-migration-terms  data: 20.12.2024 r.
85. (2022). Leaving place, restoring home II: A review of French, Spanish and Portuguese literature on planned relocation in the context of hazards, disasters, and climate change. International Organization for Migration, Geneva.
86. (2024). Migration and migrants: Regional dimensions and developments. In World Migration Report 2024 (Chapter 3). https://worldmigrationreport.iom.int/what-we-do/world-migration-report-2024-chapter-3/africa data: 20.12.2024 r
87. IOM (2024). Missing Migrants Project https://missingmigrants.iom.int/ data: 20.12.2024 r
88. (2024). Who are climate migrants? A global analysis of the profiles of communities affected by weather-related internal displacements. International Organization for Migration. https://doi.org/978-92-9268-935-3 data: 25.12.2024 r.
89. (2024). World migration report 2024. International Organization for Migration. https://worldmigrationreport.iom.int/msite/wmr-2024-interactive/ data: 25.12.2024 r
90. ITV Consumer Limited. (2024, September 18). Fires, floods, and drought: Multiple extreme weather events unfold across the globe. https://www.itv.com/news/2024-09-18/fires-floods-and-drought-extreme-weather-events-unfold-across-the-globe data: 23.12.20024 r.
91. Johnson, P.-M., Mayrand, K., & Paquin, M. (Eds.). (2006). Governing global desertification: Linking environmental degradation, poverty and participation. Ashgate Publishing, Ltd.
92. Kaye, A. R., et al. (2024). The impact of natural climate variability on the global distribution of Aedes aegypti: A mathematical modelling study. The Lancet Planetary Health, 8(12), e1079–e1087. https://doi.org/10.1016/S2542-5196(24)00238-9. https://www.thelancet.com/journals/lanplh/article/PIIS2542-5196(24)00238-9/fulltext  Data: 20.12.2024 r
93. Kanzow, T., Visbeck, M., & Krebs-Kanzow, U. (2016). Ocean current changes. In T. M. Letcher (Ed.), Climate change (2nd ed., pp. 253–269). https://doi.org/10.1016/B978-0-444-63524-2.00017-8 data: 2.01.2025
94. Khan, M. I., Alharthi, M., Haque, A., & Illiyan, A. (2023). Statistical analysis of push and pull factors of migration: A case study of India. Journal of King Saud University – Science, 35(8), Article 102859. https://doi.org/10.1016/j.jksus.2023.102859 data: 27.12.2004 r.
95. Kline, R. (2020). Where mitigation and migration meet. Nature Climate Change, 10(6), 493–494.
96. Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 517). https://opengarden.org.pl/docs/konwencja-genewska/ data: 01.02.2025
97. Krusell, P., & Smith, A. Jr. (2022). Climate change around the world (Working Paper No. 30338). National Bureau of Economic Research. https://doi.org/10.3386/w30338 data: 01.02.2025
98. Kulp, S. A., & Strauss, B. H. (2019). New elevation data triple estimates of global vulnerability to sea-level rise and coastal flooding. Nature Communications, 10, 4844. https://doi.org/10.1038/s41467-019-12808 23.12.2024 r.
99. Leal Filho, W., Taddese, H., Balehegn, M., Nzengya, D., Debela, N., Abayineh, A., Mworozi, E., Osei, S., Ayal, D. Y., Nagy, G. J., Yannick, N., Kimu, S., Balogun, A.-L., Alemu, E. A., Li, C., Sidsaph, H., & Wolf, F. (2020). Introducing experiences from African pastoralist communities to cope with climate change risks, hazards and extremes: Fostering poverty reduction. International Journal of Disaster Risk Reduction, 50, 101738. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2020.101738. data: 20.12.2024 r.
100. LeFevre, K. (2020). The power of particles. NASA Earth Data. Retrieved from https://www.earthdata.nasa.gov/news/feature-articles/power-particles data: 16.01.2024 r.
101. LeVoy, M., & Geddie, E. (2009)., Irregular migration: Challenges limits and remedies. Refugee Survey Quarterly, 28(4), 87–113. https://doi.org/10.1093/rsq/hdp017 data: 16.01.2024 r.
102. Li, Y., Church, J. A., McDougall, T. J., & Barker, P. M. (2022). Sensitivity of observationally based estimates of ocean heat content and thermal expansion to vertical interpolation schemes. Geophysical Research Letters, 49, e2022GL101079. https://doi.org/10.1029/2022GL101079 23.12.2024 r.
103. Lobell, D. B., et al. (2008). Prioritizing climate change adaptation needs for food security in 2030. Science, 319, 607–610. https://doi.org/10.1126/science.1152339 data: 25.12.2024
104. Loog, L., Mirazón Lahr, M., Kovacevic, M., Manica, A., Eriksson, A., & Thomas, M. G. (2017). Estimating mobility using sparse data: Application to human genetic variation. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 114(46), 12213–12218. https://doi.org/10.1073/pnas.1703642114 : 16.12.2025 r,
105. Manning, P., & Tiffany, T. (2020). Migration in world history.
106. Matthews, T. K., Maycock, T., Waterfield, O., Yelekçi, R., Yu, B., & Zhou, B. (Eds.). (2021). Climate science foundations. Cambridge University Press. Mendelsohn, R. (2009). The impact of climate change on agriculture in developing countries. Journal of Natural Resources Policy Research, 1(1), 5–19. https://doi.org/10.1080/19390450802495882 data: 29.01.2025 r.
107. Méndez, M. (2015). Globalization and human trafficking. In J. D. Wright (Ed.), International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (2nd ed., pp. 206–212). https://doi.org/10.1016/B978-0-08-097086-8.64131-4 data.: 16.12.2025 r
108. Mera, G. A. (2018). Drought and its impacts in Ethiopia. Weather and Climate Extremes, 22, 24-35. https://doi.org/10.1016/j.wace.2018.10.002 data: 24.12.2024 r,
109. Migration Data Portal. (n.d.). Environmental migration. https://www.migrationdataportal.org/themes/environmental-migration data: 24.12.2024 r,
110. Mukherjee, M., & Fransen, S. (2024). Exploring migration decision-making and agricultural adaptation in the context of climate change: A systematic review. World Development, 179, 106600. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2024.106600 data: 25.12.2024 r
111. Mukherjee, S., & Mishra, A. K. (2021). Increase in compound drought and heatwaves in a warming world. Geophysical Research Letters, 48, e2020GL090617. https://doi.org/10.1029/2020GL090617 data: 25.12.2024 r.
112. Müller, L. (2018). In E. Fuchs & A. Bock (Eds.), The Palgrave handbook of textbook studies. Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1057/978-1-137-53142-1_20 data: 28.12.2024 r
113. National Aeronautics and Space Administration (NASA). (n.d.). Advancing NASA Sea level science and interdisciplinary research. https://sealevel.nasa.gov/ data: 28.12.2024 r
114. NASA National Snow and Ice Data Center (NSIDC). (2024, December 4). Sluggish freeze up in the warming North: Sea Ice Today analysis. https://nsidc.org/sea-ice-today/analyses/sluggish-freeze-warming-north data 26.12.2024 r.
115. National Communications. (2020). Sea change in coastal science. Nature Communications, 11(1), 4601. https://doi.org/10.1038/s41467-020-18333-8 23.12.2024 r
116. National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA). (2022). Arctic report card: Update for 2021. NOAA Arctic Program.
117. (2023). Global temperature trends: Updated through 2023. https://www.ncei.noaa.gov/access/monitoring/monthlyreport/global/202313/supplemental/page-3 data: 24.12.2024 r.
118. NOAA Laboratory for Satellite Altimetry. (n.d.). Sea level rise maps. National Oceanic and Atmospheric Administration. https://www.star.nesdis.noaa.gov/socd/lsa/SeaLevelRise/LSA_SLR_maps.php data: 20.12.2024 r.
119. Natural Resources Canada. (2023). Canada’s record-breaking wildfires in 2023: A fiery wake-up call. https://natural-resources.canada.ca/simply-science/canadas-record-breaking-wildfires-2023-fiery-wake-call/25303 Data: 12.12.2024 r.
120. Nhantumbo, B., Dada, O., & Ghomsi, F. (2023). Sea level rise and climate change – Impacts on African coastal systems and cities. https://doi.org/10.5772/intechopen.113083 data.19.02.2024 r.
121. Nicholls, R. J., Hanson, S. E., Lowe, J. A., et al. (2021). Integrating new sea-level scenarios into coastal risk and adaptation assessments: An ongoing process. WIREs Climate Change, 12(e706). https://doi.org/10.1002/wcc.706 data: 25.01.2025 r.
122. Noonan, E., & Rusu, A. (2022). The future of climate migration. European Parliamentary Research Service (EPRS), Strategic Foresight and Capabilities Unit. PE 729.334.https://www.europarl.europa.eu/eplibrary/the-future-of-climate-migration.pdf data: 25.12.2024 r.
123. Notre Dame Global Adaptation Initiative (ND-GAIN). (2022). ND-GAIN index. https://gain.nd.edu/23.12.2024
124. Notre Dame Global Adaptation Initiative (ND-GAIN). (2024). Country index. https://gain.nd.edu/our-work/country-index/23.12.2024
125. Office of the United Nations Special Coordinator for Development in the Sahel. (2022). Moving from response to action: anticipating hotspots in the Sahel. https://reliefweb.int/attachments/124fa424-48b6-4218-bfe7-d84925dae9fd/SAHEL-PREDICTIVE-ANALYTICS-REPPORT-compresse.pdf 23.12.2024 r
126. Oppenheimer, M., Glavovic, B. C., Hinkel, J., van de Wal, R., Magnan, A. K., Abd-Elgawad, A., … & Meyssignac, B. (2019). Sea level rise and implications for low-lying islands, coasts and communities. In H.-O. Pörtner et al. (Eds.), IPCC special report on the ocean and cryosphere in a changing climate (pp. 321–445). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009157964.006 data: 24.12.2024
127. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2019). International migration outlook 2019 (43rd ed.). OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/c3e35eec-en data: 26.12.2024 r.
128. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), United Nations Economic Commission for Africa (UN ECA), & African Development Bank. (AfDB). (2022). Africa’s urbanisation dynamics 2022: The economic power of Africa’s cities. West African Studies. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/3834ed5b-en data: 16.01.2025 r,
129. Orrenius, P., & Zavodny, M. (2015). Chapter 13 – Undocumented immigration and human trafficking. In B. R. Chiswick & P. W. Miller (Eds.), Handbook of the economics of international migration (Vol. 1, pp. 659–716). North-Holland. https://doi.org/10.1016/B978-0-444-53764-5.00013 data: 16.01.2024 r. (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B978044453764500013X)
130. Ritchie, H., Roser, M., & Ortiz-Ospina, E. (2024). Our World in Data. https://ourworldindata.org data: 16.01.2024
131. Pacillo, G., Medina, L., Liebig, T., Carneiro, B., Schapendonk, F., Craparo, A., Ramirez-Villegas, J., Basel, A., Minoarivelo, H. O., Achicanoy Estrella, H., Villa, V., Belli, A., Caroli, A., Madurga-Lopez, I., Scartozzi, C., Dutta Gupta, T., Mendez, A., Kenduiywo, B., Resce, G., Ruscica, G., Sax, N., Mastrorillo, M., & Läderach, P. (2024). Measuring the climate security nexus: The Integrated Climate Security Framework. PLOS Climate (forthcoming). https://doi.org/10.1371/journal.pclm.0000280 data: 16.01.2025 r.
132. Parkinson, C. L., & DiGirolamo, N. E. (2021). Sea ice extents continue to set new records: Arctic, Antarctic, and global results. Remote Sensing of Environment, 267, 112753. https://doi.org/10.1016/j.rse.2021.112753 Data 28.12.2024 r
133. Philbrick, I. P., & Wu, A. (2022, December 2). Population growth makes hurricanes moren expensive. The New York Times. Retrieved December 29, 2024, from https://web.archive.org/web/20221206130032/https://www.nytimes.com/2022/12/02/briefing/why-hurricanes-cost-more.html 29,12.2024 r,
134. org. (n.d.). Mycenaean Sea Peoples and Dorians: Sea Peoples and Mycenaean Greeks: Epic migrations that reshaped the world. https://phoenician.org/mycenaean-sea-peoples-dorians/ Data 16.12.2025 r.
135. Priest, J. (2022, February 2). Extreme heat is the “new normal” in the ocean. Cosmos. https://cosmosmagazine.com/earth/climate/extreme-heat-is-the-new-normal-in-the-ocean/ data: 30.12.2024 r.
136. Rechkemmer, A. (2004). Global environmental governance – The United Nations Convention to Combat Desertification. Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB).. https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:0168-ssoar-118063 data: 30.12.2024 r.
137. Romanello, M. et al. (2022). The 2022 report of the Lancet Countdown on health and climate change: Health at the mercy of fossil fuels. The Lancet, 400(10363), 1619–1654. data: 25.12.2024 r.
138. Sabin Center for Climate Change Law. (2025, January 29). UN Human Rights Committee views adopted on Teitiota communication. Climate Case Chart. https://climatecasechart.com/non-us-case/un-human-rights-committee-views-adopted-on-teitiota-communication/. data/l 29.01.2024 r
139. Saitabau, H. (2014). Impacts of climate change on the livelihoods of Loita Maasai pastoral community and related indigenous knowledge on adaptation and mitigation. International Society of Ethnobiology, Directorate of Research and Collections (DRC), National Museums of Kenya.
140. Schewel, K., Dickerson, S., Madson, B., & Nagle Alverio, G. (2023). How well can we predict climate migration? A review of forecasting models. Frontiers in Climate, 5, Article 1189125. https://doi.org/10.3389/fclim.2023.1189125 data. 01.02.2025 data: 20.01.2025
141. Schneider, B. (1987). The people make the place. Personnel Psychology, 40(3), 437–453.
142. Settles, J. D. (1996). The impact of colonialism on African economic development. Chancellor’s Honors Program Projects. University of Tennessee. https://trace.tennessee.edu/utk_chanhonoproj/182 data: 28.12.2024 r
143. Sharpe, M. (2018). Mixed up: International law and the meaning(s) of “mixed migration”. Refugee Survey Quarterly, 37(1), 116–138. https://doi.org/10.1093/rsq/hdx021 data 20.12.2024
144. Shazil, M. S., Ahmad, S., Mahmood, S. A., Naqvi, S. A. A., Purohit, S., & Tariq, A. (2024). Spatio-temporal analysis of hydrometeorological variables for terrestrial and groundwater storage assessment. Groundwater for Sustainable Development, 27, Article 101333. https://doi.org/10.1016/j.gsd.2024.101333 Data: 12.12.2024 r
145. Siegfried, K. (2023, November 15). Climate change and resettlement: myths and facts – five debunked myths about the climate crisis and resettlement. https://www.unhcr.org/news/stories/climate-change-and-displacement-myths-and-facts 25.12.2025 r.
146. Sieghart, L. C., Betre, M., & Mizener, J. A. (2018). Strengthening conflict-sensitive climate change approaches in the MENA region. Knowledge and Learning Quick Notes, No. 168. World Bank. https://hdl.handle.net/10986/29690 data: 20.12.2024 r.
147. Singh, J., & Chitradevi. (2024). The accelerating melting of glaciers: Impacts on Earth and emerging challenges. International Journal of Advanced Research and Interdisciplinary Scientific Endeavours, 1(2), 47–58. https://doi.org/10.61359/IJARISE2411 data: 20.12.2024 r.
148. SourceACSS. (2022, November 8). Rising sea levels besieging Africa’s booming coastal cities. Retrieved November 24, 2022, https://reliefweb.int/report/world/rising-sea-levels-besieging-africas-booming-coastal-cities19.02.2024 r.
149. Stokes, G. L., Smidt, S. J., Tucker, E. L., Cleary, M., Funge-Smith, S., Valbo‐Jørgensen, J., Lowe, B. S., & Lynch, A. J. (2025). Adaptive capacities of inland fisheries facing anthropogenic pressures. Global Environmental Change, 90, 102949. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2024.102949 data: 20.12.2024 r.
150. Szaboova, L. (2023). Climate change, migration and rural adaptation in the Near East and North Africa region. Rome: FAO. https://doi.org/10.4060/cc3801en. Data 12.122024
151. Tanaka, K. R., & Van Houtan, K. S. (2022). The recent normalization of historical marine heat extremes. PLOS Climate, 1(2), e0000007. https://doi.org/10.1371/journal.pclm.0000007 data: 25.12.2025 r.
152. Tarif, K., Seyuba, K., Funnemark, A., Rosvold, E. L., Ali, A., Kim, K., de Coning, C., & Krampe, F. (2024). Climate, peace and security research paper. Norwegian Institute of International Affairs (NUPI) and the Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).
153. Tarif, K. (2022). Climate change and violent conflict in West Africa: Assessing the evidence. Stockholm International Peace Research Institute. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/resrep39819. data: 10.12.2024
154. The Climate Council. (2024, May 23). 2024’s climate crisis: Extreme weather around the globe signals the urgent need for action.
155. The Nansen Protection Agenda. (2015). Agenda for the protection of cross-border displaced persons in the context of disasters and climate change.
156. The National Emerging Special Pathogens Training and Education Center (NETEC). (2024, March 25). Climate change and infectious diseases. https://netec.org/2024/03/25/climate-change-and-infectious-diseases/ data: 26.01.2025 r.
157. The Platform on Disaster Displacement. (n.d.). Key definitions. Retrieved from https://disasterdisplacement.org/key-definitions data: 26.01.2025 r.
158. Trisos, C. H., Adelekan, I. O., Totin, E., Ayanlade, A., Efitre, J., Gemeda, A., Kalaba, K., Lennard, C., Masao, C., Mgaya, Y., Ngaruiya, G., Olago, D., Simpson, N. P., & Zakieldeen, A. S. (2022). Africa. In H.-O. Pörtner, D. C. Roberts, M. Tignor, E. S. Poloczanska, K. Mintenbeck, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem, & B. Rama (Eds.), Climate change 2022: Impacts, adaptation, and vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009325844 data: 16.01.2025.
159. Tubi, A., & Israeli, Y. (2024). Is climate migration successful adaptation or maladaptation? A holistic assessment of outcomes in Kenya. Climate Risk Management, 44, 100614. https://doi.org/10.1016/j.crm.2024.100614 data: 23.08.2024 r.
160. Turner, B. (2024, November 13). Global carbon emissions reach new record high in 2024, with no end in sight, scientists say. Live Science. https://www.livescience.com/planet-earth/climate-change/global-carbon-emissions-reach-new-record-high-in-2024-with-no-end-in-sight-scientists-say data: 25.12.2024 r
161. United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD). (2022). Sand and dust storms compendium: Information and guidance on assessing and addressing the risks. Bonn, Germany. https://www.unccd.int/sites/default/files/202208/Full%20report%20ENG.pdf data: 25.12.2024 r
162. United Nations Department of Economic and Social Affairs. (UN DESA). (2020) International migrant stock 2020: Age, sex and destination. United Nations. https://www.un.org/development/desa/pd/content/international-migrant-stock data 25.12.2024 r.
163. United Nations Development Programme (UNDP). (2009). UNDP Annual report 2009. Retrieved November 23, 2015, https://www.undp.org data: 25.12.2024 r.
164. (2020). Urban climate resilience: Issues brief. https://www.undp.org data: 20.12.2024
165. United Nations Economic and Social Council (ECOSOC). (1998). Further promotion and encouragement of human rights and fundamental freedoms, including the question of the programme and methods of work of the Commission on Human Rights, mass exoduses and displaced persons (E/CN.4/1998/53/Add.2)
166. United Nations Office for Disaster Risk Reduction (UNDRR). (2015). Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030. United Nations Headquarters.
167. United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women (UN Women). (2023, June 27). Ensuring safe and regular migration for women and girls in the context of climate change. https://knowledge.unwomen.org data:15.12.2024 r.
168. United Nations Environment Assembly (UNEA). (2016, May 8). Fact sheet: Sand and dust storms.
169. United Nations Environment Programme (UNEP). (n.d.). Essential climate variables (ECVs). https://wesr.unep.org/climate/ecv-introduction data: 02.2025 r
170. (2019, October 14). Satellites record second lowest Arctic sea ice extent since 1979. https://www.unep.org data: 28.12.2024 r
171. United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC). (2015). Paris Agreement. https://unfccc.int/sites/default/files/english_paris_agreement.pdf data: 20.12.2024 https://opengarden.org.pl/docs/porozumienie-paryskie/
172. (2010). The Cancun Agreements. https://unfccc.int/tools/cancun/index.html data: 20.12.2024 r.
173. United Nations General Assembly. (1989). Convention on the Rights of the Child. https://opengarden.org.pl/docs/konwencja-o-prawach-dziecka/ data 26.12.2024 r.
174. United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR). (2024, October 31). Ethiopia refugees and asylum seekers.
175. (n.d.). Ethiopia. https://www.unhcr.org/countries/ethiopia data: 30.12.2024
176. (2024, April 22). Ethiopia: Refugees and asylum-seekers (as of 31 March 2024) [Infographic]. UNHCR. https://reporting.unhcr.org/operational/operations/ethiopia data: 30.12.2024
177. (2024). Ethiopia: Refugees and asylum-seekers (as of 31 October 2024). UNHCR. https://reporting.unhcr.org/operational/operations/ethiopia data: 30.12.2024
178. (2024). Global report 2023. United Nations High Commissioner for Refugees. https://reporting.unhcr.org/global-report-2023 data: 25.12.2024 r.
179. UNHCR Joint News Release. https://www.unhcr.org/news/press-releases/spiraling-costs-surging-conflict-and-soaring-climate-disasters-create-desperate data: 10.12.2024
180. (2024, November 12). Report reveals climate change is a growing threat to people already fleeing war. https://www.unhcr.org data: 10.12.2024
181. (2024). The „Refugees for Climate Action” network launched at COP29 to champion displaced communities fighting climate change. https://www.unhcr.org data:26.12.2024 r
182. (2024). Regional Bureau for East Horn of Africa and Great Lakes: Refugees and asylum seekers by country of asylum as of 31 October 2024. UNHCR. https://data.unhcr.org/en/documents/details/112693 data: 20.12.2024 r.
183. (n.d.). Who we protect. https://www.unhcr.org data: 20.12.2024 r.
184. United Nations Children’s Fund UNICEF. (2025). Ethiopia: Humanitarian situation report No. 9, including refugee response. UNICEF. https://www.unicef.org/documents/ethiopia-humanitarian-situation-report-no-9-reporting-period-oct-nov-2024 data: 25.01.2025 r.
185. (2023, September 1). Indeks ryzyka klimatycznego dla dzieci. UNICEF Polska. Retrieved February 12, 2025, from https://unicef.pl/co-robimy/aktualnosci/klimat/indeks-ryzyka-klimatycznego-dla-dzieci data: 20.12.2024 r.
186. (2021). The climate crisis is a child rights crisis: Introducing the Children’s Climate Risk Index. (UNICEF)
187. UNICEF (2023). Time to Act: African children in the climate change spotlight. (UNICEF)
188. United Nations Network on Migration. (2023). Annual report 2023 https://migrationnetwork.un.org/system/files/docs/Annual%20Report%202023.pdf data: 28.01.2024 r.
189. UN Network on Migration. (2024, November 9). COP29: Climate action for safe and dignified migration. December 28, 2024, https://migrationnetwork.un.org/statements/cop29-climate-action-safe-and-dignified-migration data: 25.12.2024 r.
190. van Daalen, K. R., et al. (2024). Bridging the gender, climate, and health gap: The road to COP29. The Lancet Planetary Health, 8(12), e1088–e1105. https://www.thelancet.com/journals/lanplh/article/PIIS2542-5196(24)00270-5/fulltext data: 28.01.2024 r.
191. Van Houtan, K. S., et al. (2021). The geography disparity of historical greenhouse emissions and projected climate change. Science Advances, 7, eabe4342. https://doi.org/10.1126/sciadv.abe4342 data: 28.01.2025 r.
192. Velikovsky, I. (1977). Ages in Chaos III: Peoples of the Sea. Paradigma Ltd.
193. Vicente, M., & Schlebusch, C. M. (2020). African population history: An ancient DNA perspective. Current Opinion in Genetics & Development, 62, 8–15. https://doi.org/10.1016/j.gde.2020.05.008 data: 26.12.2024 r.
194. Waite, L. (2020). Human trafficking. In A. Kobayashi (Ed.), International Encyclopedia of Human Geography (2nd ed., pp. 101–108). https://doi.org/10.1016/B978-0-08-102295-5.10270-7 data: 26.12.2024 r.
195. Weldemariam, L. F., Ayanlade, A., Borderon, M., & Möslinger, K. (2023). Dynamics and factors influencing return migration to Sub-Saharan Africa: A systematic review. Heliyon, 9(8), e18791. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2023.e18791 data: 25,01.2025
196. Wikipedia contributors. (2024, December 9). Early human migrations. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Early_human_migrations&oldid=1262020028 data: 29.12.2024 r.
197. Wikipedia contributors. (2024, November 18). History of human migration. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=History_of_human_migration&oldid=125822210 Data 16.12.2025 r
198. Wikipedia contributors. (2025, January 3). Indo-European migrations. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=IndoEuropean_migrations&oldid=1267031493 Data 16.12.2025 r
199. Wikipedia contributors. (2024, December 22). Refugee camp, https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Refugee_camp&oldid=1264680561 data: 25.12.2024 r.;
200. Winton, M., Griffies, S. M., Samuels, B. L., Sarmiento, J. L., & Frölicher, T. L. (2013). Connecting changing ocean circulation with changing climate. Journal of Climate, 26(7), 2268–2278. http://www.jstor.org/stable/26192277 data: 20.12.2024 r
201. Wood, T., Pușcaș, I. S., Terrefe, S., Lim Ah Ken, L., & Daszkiewicz, C. (2022). Regional integration, human mobility and climate change. In The State of Migration in East and Horn of Africa Report 2022 (Chapter 6). Contributors: Harper, A., & Schmidthaeussler, N.
202. World Bank. (2024). Ethiopia – Summary | Climate Change Knowledge Portal. https://climateknowledgeportal.worldbank.org data: 26.12.2024 r.
203. World Bank. (2024). Poverty, prosperity, and the planet report 2024: Pathways out of polycrisis. Washington, DC: World Bank. https://hdl.handle.net/10986/42211 data: 30.12.2024 r.
204. World Bank. (2023). World Development Report 2023: Migrants, refugees, and societies. Washington, DC: World Bank. https://doi.org/10.1596/978-1-4648-1941-4 data 28.12.2024 r.
205. World Bank Group. (2024). People in a changing climate: From vulnerability to action – Insights from World Bank Group country climate and development reports covering 72 economies. Washington, DC: World Bank. http://hdl.handle.net/10986/42395 data: 25.12.2024 r.
206. World Fish Migration Foundation. (2021). The world’s forgotten fishes. https://europe.nxtbook.com/nxteu/wwfintl/freshwater_fishes_report/index.php#/p/1 data: 29.12.2024 r.
207. World Food Programme. (2025). WFP Ethiopia: Country brief. https://www.wfp.org data: 20.01.2025 r.
208. WFP, & UNHCR. (2022, April 13). Spiraling costs, surging conflict, and soaring climate disasters create a desperate future for millions of refugees across Eastern Africa. data: 20.01.2025 r.
209. WFP and World Health Organization (WHO). Climate change. 12 October 2023. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/climate-change-and-health data: 23.12.20024 r.
210. World Meteorological Organization (WMO). (2024, July). Airborne Dust Bulletin 8. https://library.wmo.int data: 25.12.20024 r.
211. (2024). Bulletin spotlights hazards and impacts of sand and dust storms. https://wmo.int/news/media-centre data: 25.12.2024 r.
212. (2023, December 5). Rate and impact of climate change surges dramatically in 2011-2020. https://wmo.int/news data: 25.12.2024 r.
213. (2022). Sand and dust storms. https://wmo.int/topics/sand-and-dust-storms data: 25.12.2024 r.
214. (2024). State of the climate 2024: Update for COP29. https://library.wmo.int/viewer/69075/download?file=State-Climate-2024-Update-COP29_en.pdf&type=pdf&navigator=1 Data 12.12.2024 r
215. (2024). State of global water resources report 2023 (WMO-No. 1362). https://library.wmo.int data: 30.12.2024 r.
216. (2024). State of the climate in Africa 2023. WMO.
217. (2023). The global climate 2011-2020: A decade of accelerating climate change (WMO-No. 1338)
218. (2025, January 10). WMO confirms 2024 as warmest year on record at about 1.55°C above pre-industrial level. https://wmo.int/news/media-centre/wmo-confirms-2024-warmest-year-record-about-155degc-above-pre-industrial-level data: 26.12.2024 r.
219. Wu, I., Liu, J., Li, C., & Yin, J. (2020). Impact of climate change on dysentery: Scientific evidences, uncertainty, modeling and projections. Science of The Total Environment, 714, 136702. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.136702 data: 26.12.2024 r.
220. World Weather Attribution (WWA). (2024, November 4). Extreme downpours increasing in southern Spain as fossil fuel emissions heat the climate. https://www.worldweatherattribution.org\ data: 31.01.2025 r.
221. (n.d.). Rapid urbanisation and climate change key drivers of dramatic flood impacts in Nepal. https://www.worldweatherattribution.org data: 31.01.2025 r.
222. Xu, C., Kohler, T. A., Lenton, T. M., Svenning, J., & Scheffer, M. (2020). Future of the human climate niche. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 117(21), 11350–11355. https://doi.org/10.1073/pnas.1910114117 data: 1.02.2025 r.
223. Yasmeen, A., Pumijumnong, N., Arunrat, N., Punwong, P., Sereenonchai, S., & Chareonwong, U. (2024). Nature-based solutions for coastal erosion protection in a changing climate: A cutting-edge analysis of contexts and prospects of the muddy coasts. Estuarine, Coastal and Shelf Science, 298, 108632. https://doi.org/10.1016/j.ecss.2024.108632 data: 1.02.2025 r.
224. Yawo Konko, E. T., Umaru, P. N., Adjoussi, P., Okhimamhe, A., & Kokou, K. (2024). Climate change and coastal erosion hotspots in West Africa: The case of Togo. Regional Studies in Marine Science, 77, 103691. https://doi.org/10.1016/j.rsma.2024.103691 data 24.12.2024. (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352485524003244)
225. Zhenli, H., & Li, H. (2024). Dams trigger exponential population declines of migratory fish. Science Advances, 10, eadi6580. https://doi.org/10.1126/sciadv.adi6580 data: 23.12.2024
226. Zhou, S., & Chi, G. (2024). How do environmental stressors influence migration? A meta-regression analysis of environmental migration literature. Demographic Research, 50(2), 41–100. https://doi.org/10.4054/demres.2024.50.2 data: 24.12.2024 r.
227. Zickgraf, K. (2019). Keeping people in place: The political factors of (im)mobility and climate change. Social Sciences, 8(8), 228. https://doi.org/10.3390/socsci8080228 data: 28.12.2024 r.

Spis Tabel:

Tabela 1 Cywilizacje do których upadku przyczyniła się zmiana klimatu                          57

Tabela 2 Zagrożenia ze względu na długotrwałość procesu  ………………………………63

Tabela 3 Afryka. Szacunki dotyczące populacji i międzynarodowych migrantów, 2020 r ……………………………………………………………………………………..104

Spis Ilustracji:

Rysunek 1 Przemieszczenia wewnętrzne mogą zdarzyć się wszędzie. W 2023 r. odnotowano 46,9 mln przesiedleń wewnętrznych lub ruchów w 151 krajach i terytoriach. 20

Rysunek 2 Powiązania między konfliktem, zmianami klimatycznymi i  przymusowymi wysiedleniami 24

Rysunek 3 Dane dotyczące przesiedleń spowodowanych klęskami żywiołowymi 25

Rysunek 4 Całkowita liczba osób żyjących na wysiedleniu w 2024 r. 26

Rysunek 5 Osoby przymusowo przesiedlone z powodu prześladowań, konfliktów, przemocy, naruszeń praw człowieka lub poważnych zakłóceń porządku publicznego. 28

Rysunek 6 Pochodzenie uchodźców…………………………………………………………29

Rysunek 7 Ranking państw według indeksu ND-GAIN w 2024 r 31

Rysunek 8 Rozkład wieku i płci w populacji migrantów międzynarodowych. 40

Rysunek 9 Międzynarodowi migranci w połowie 2020 roku według płci 42

Rysunek 10 Międzynarodowi migranci w latach 1990 – 2020 r 43

Rysunek 11 Indeks ryzyka klimatycznego dla dzieci CCRI 46

Rysunek 12 Migracja powrotna – liczba uchodźców, którzy dobrowolnie powrócili bezpiecznie i z godnością do swojego kraju pochodzenia. 51

Rysunek 13  Mapa historycznych migracji 56

Rysunek 14  Najbardziej znaczące wydarzeń od stycznia do września 2024 r. 61

Rysunek 15  Roczne całkowite globalne emisje CO2. 65

Rysunek 16 Udział kontynentów w globalnych emisjach CO₂. 66

Rysunek 17 Udział w globalnych emisjach CO2. 67

Rysunek 18 Udział w globalnych emisjach CO₂ na osobę. 68

Rysunek 19 Roczne anomalie średniej globalnej temperatury (w odniesieniu do lat 1850–1900) w latach 1850–2023) 71

Rysunek 20 Średni odpływ rzek w 2023 r. w porównaniu z okresem 1991-2020. 82

Rysunek 21 Stan wody w zbiornikach w 2023 r. w zestawieniu z historycznym okresem 1991-2020. 84

Rysunek 22 Rośnie udział Afryki w globalnych przesiedleniach wewnętrznych. 91

Rysunek 23 Przesiedlenia powodziowe w Afryce. 93

Rysunek 24 Dane dotyczące przemieszczeń powodziowych.2009-2023. 101

Rysunek 25 Pięć krajów odpowiada za prawie 80 proc. osób wewnętrznie przesiedlonych w wyniku konfliktów i przemocy w Afryce. 103

Rysunek 26 Ogólny wynik CCRI według kraju w Afryce. 105

Rysunek 27 Mapa prezentująca główne ogniska zaginionych migrantów od 2014 roku. 108

Rysunek 28 Całkowita liczba ofiar śmiertelnych i zaginionych od 2014 roku. 109

Rysunek 29 Wykresy prezentujące liczbę zmarłych i zaginionych (o których wiadomo) w XXI wieku. 110

Rysunek 30 Etiopia. 112

Rysunek 31 Spośród 70 353 osób ubiegających się o azyl, 8 953 oczekuje na indywidualne procedury określania statusu uchodźcy. 113

Rysunek 32 Sytuacja w Etiopii 116

Rysunek 33 Somalia. 117

Przypisy :

[1] United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR). (2024, November 12). UNHCR report reveals climate change is a growing threat to people already fleeing war. Retrieved December 10, 2024, from https://www.unhcr.org/news/press-releases/unhcr-report-reveals-climate-change-growing-threat-people-already-fleeing-war data: 10.12.2024 r.

[2] Horwood, C., & Frouws, B. (Eds.). (2024). Mixed migration review 2024: Highlights, interviews, essays, data. Geneva, Switzerland: Mixed Migration Centre. https://www.mixedmigration.org/mixed-migration-review-2024 data: 10.12.2024 r.

[3] Bosetti, V., Cattaneo, C., & Peri, G. (2018). Should they stay or should they go? Climate migrants and local conflicts (NBER Working Paper No. 24447). National Bureau of Economic Research. https://doi.org/10.3386/w24447  data:29.12.2024 r.

[4] Termin “Globalne Południe” odnosi się do krajów i regionów, które są mniej rozwinięte gospodarczo i społecznie w porównaniu do krajów “Globalnej Północy”. Globalne Południe obejmuje większość krajów Afryki, Ameryki Łacińskiej, Azji i Oceanii. Termin ten jest używany w kontekście globalnych nierówności i różnic w poziomie rozwoju, dostępie do zasobów, edukacji, opieki zdrowotnej i innych wskaźników społeczno-ekonomicznych.

[5] Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., & Shabahat, E. (2021). Groundswell Part 2: Acting on internal climate migration. Washington, DC: The World Bank.

[6] Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 517). https://opengarden.org.pl/docs/konwencja-genewska/ data: 01.02.2025 r.

[7] Ibidem.

[8] United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women (UN Women). (2023, June 27). Ensuring safe and regular migration for women and girls in the context of climate change, https://knowledge.unwomen.org data:15.12.2024 r.

[9] El-Hinnawi, E. (1985). Environmental refugees. Nairobi, Kenya: United Nations Environment Programme (UNEP).

[10] The Platform on Disaster Displacement. (n.d.). Key definitions. Retrieved from https://disasterdisplacement.org/key-definitions data: 26.01.2025 r.

[11] Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., & Shabahat, E. (2021). Groundswell Part 2: Acting on internal climate migration. Washington, DC: The World Bank oraz Sabin Center for Climate Change Law. (2025, January 29). UN Human Rights Committee views adopted on Teitiota communication. Climate Case Chart. https://climatecasechart.com/non-us-case/un-human-rights-committee-views-adopted-on-teitiota-communication/ data/l 29.01.2024 r.; Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., op. cit., data: 01.02.2025 r.

[12] International Organization for Migration (IOM). (2007). Discussion note: Migration and the environment (Ninety-Fourth Session MC/INF/288), s. 1-2.; IOM. (2018). Key Migration Terms. http://www.iom.int/key-migration-terms data: 20.12.2024 r.

[13] United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC). (2010). The Cancun Agreements, https://unfccc.int/tools/cancun/index.html data: 20.12.2024 r.

[14] United Nations Economic and Social Council (ECOSOC). (1998). Further promotion and encouragement of human rights and fundamental freedoms, including the question of the programme and methods of work of the Commission on Human Rights, mass exoduses and displaced persons: Report of the Representative of the Secretary-General, Mr. Francis M. Deng, submitted pursuant to Commission resolution 1997 (E/CN.4/1998/53/Add.2) oraz Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC). (2024). Internal displacement in Africa: An overview of trends and developments (2009–2023), https://doi.org/10.55363/IDMC.VYIL2669 data: 20.12.2024 r.

[15] United Nations Office for Disaster Risk Reduction (UNDRR). (2015). Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030. United Nations Headquarters.

[16] UNFCCC. (2015). Paris Agreement. https://unfccc.int/sites/default/files/english_paris_agreement.pdf data: 20.12.2024 r. https://opengarden.org.pl/docs/porozumienie-paryskie/

[17] Dworzak, T., & Scheinman, T. (2018, August 7). The disappearing pastures of the Maasai. Pulitzer Center.

[18] Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., & Shabahat, E., op. cit.

[19] Sharpe, M. (2018). Mixed up: International law and the meaning(s) of “mixed migration”. Refugee Survey Quarterly, 37(1), s. 116–138, https://doi.org/10.1093/rsq/hdx021 data 20.12.2024 Horwood, C., & Frouws, B. (Eds.). (2024). Mixed migration review 2024: Highlights, interviews, essays, data. Geneva, Switzerland: Mixed Migration Centre. https://www.mixedmigration.org/mixed-migration-review-2024 data: 10.12.2024 r.

[20] Migration Data Portal. (n.d.). Environmental migration.  https://www.migrationdataportal.org/themes/environmental-migration data: 20.12.2024 r. oraz The Nansen Protection Agenda. (2015). Agenda for the protection of cross-border displaced persons in the context of disasters and climate change.

[21] IOM (2019). International migration law: Glossary on migration.

[22] European Commission. (2013). Commission staff working document: Climate change, environmental degradation, and migration. Accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions.

[23] Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., & Shabahat, E. (n.d.). op. cit.; Hoffmann, R., Dimitrova, A., Muttarak, R., et al. (2020). Meta-analysis of national-level studies on environmental change and migration. Nature Climate Change, 10(10), s. 904–912, https://doi.org/10.1038/s41558-020-0898-6 data: 29.12.2024 r.

[24] UNHCR. (n.d.). Who we protect. https://www.unhcr.org data: 20. 12.2024 r. oraz Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., op. cit. data: 01.02.2025 r.

[25] The Platform on Disaster Displacement. (n.d.). Key definitions  https://disasterdisplacement.org/key-definitions  data: 26.01.2025 r. Johnson, P.-M., Mayrand, K., & Paquin, M. (Eds.). (2006). Governing global desertification: Linking environmental degradation, poverty and participation. Ashgate Publishing, Ltd.

[26] UNHCR. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees.

[27] IDMC. (2024). Internal displacements by conflict and disasters in 2023. Internal Displacement Monitoring Centre. https://www.internal-displacement.org/global-report/grid2024/ data: 26.12.2024 r.

[28] UNHCR. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees Johnson, P.-M., Mayrand, K., & Paquin, M. (Eds.). (2006). Governing global desertification: Linking environmental degradation, poverty and participation. Ashgate Publishing, Ltd. Rechkemmer, A. (2004). Global environmental governance – The United Nations Convention to Combat Desertification. Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB), https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:0168-ssoar-118063 data: 30.12.2024 r.

[29] Abubakar, I., Devakumar, D., Madise, N., Sammonds, P., Groce, N., Zimmerman, C., Aldridge, R. W., Clark, J., & Horton, R. (2016). UCL–Lancet Commission on migration and health. The Lancet, 388(10050), 1141-1142. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(16)31581-1 data: 26.12.2024 r.

[30] Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., & Shabahat, E., op cit. WWA. (n.d.). Rapid urbanisation and climate change key drivers of dramatic flood impacts in Nepal.

[31] Food and Agriculture Organization (FAO). (2018). Migration, agriculture and climate change: Reducing vulnerabilities and enhancing resilience. Food and Agriculture Organization, https://openknowledge.fao.org/handle/20.500.14283/i8297en data: 20.12.2012 r.

[32] Tubi, A., & Israeli, Y. (2024). Is climate migration successful adaptation or maladaptation? A holistic assessment of outcomes in Kenya. Climate Risk Management, 44, 100614. https://doi.org/10.1016/j.crm.2024.100614) data: 23.12.2024 r.

[33] Carleton, T. A., & Hsiang, S. M. (2016). Social and economic impacts of climate. Science, 353, aad9837. https://doi.org/10.1126/science.aad9837 data: 25.12.2024 r.

[34] Mukherjee, S., & Mishra, A. K. (2021). Increase in compound drought and heatwaves in a warming world. Geophysical Research Letters, 48, e2020GL090617, https://doi.org/10.1029/2020GL090617 data: 25.12.2024 r.

[35] Auffhammer, M., Ramanathan, V., & Vincent, J. R. (2012). Climate change, the monsoon, and rice yield in India. Climatic Change, 111, s. 411–424, https://doi.org/10.1007/s10584-011-0208-4 data: 25.12.2024 r.; Lobell, D. B., et al. (2008). Prioritizing climate change adaptation needs for food security in 2030. Science, 319, s. 607–610, https://doi.org/10.1126/science.1152339 data: 25.12.2024 r.; Mendelsohn, R. (2009). The impact of climate change on agriculture in developing countries. Journal of Natural Resources Policy Research, 1(1), s. 5–19. https://doi.org/10.1080/19390450802495882 data: 25.12.2024 r.

[36] Mukherjee, M., & Fransen, S. (2024). Exploring migration decision-making and agricultural adaptation in the context of climate change: A systematic review. World Development, 179, 106600. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2024.106600 data: 25.12.2024 r.; Carleton, T. A., & Hsiang, S. M. (2016). Social and economic impacts of climate. Science, 353, https://doi.org/10.1126/science.aad9837 data: 20.12.2024

[37] Przedstawienie powiązań między konfliktem, zmianami klimatycznymi i przymusowymi wysiedleniami na UNHCR. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees.

[38] UNHCR. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees.

[39] IDMC (n.d.). Estimating displacement risk using data-driven approaches: Displacement risk due to floods and drought in the Horn of Africa. https://story.internal-displacement.org/estimating-displacement-risk-using-data-driven-approaches-flood-and-drought-displacement-risk-in-the-horn-of-africa/ data: 25.12.2024 r.

[40] UNHCR. (n.d.). Refugee population statistics database. UNHCR. Retrieved February 11, 2025, https://www.unhcr.org/refugee-statistics data: 26.12.2025 r.

[41] Siegfried, K. (2023, November 15). Climate change and resettlement: myths and facts – five debunked myths about the climate crisis and resettlement. UNHCR. https://www.unhcr.org/news/stories/climate-change-and-displacement-myths-and-facts data: 25.12.2025 r.

[42] Natural Resources Canada. (2023). Canada’s record-breaking wildfires in 2023: A fiery wake-up call. https://natural-resources.canada.ca/simply-science/canadas-record-breaking-wildfires-2023-fiery-wake-call/25303 Data: 12.12.2024 r.

[43] IDMC. (2024). 2023 global report on internal displacement (GRID). Internal Displacement Monitoring Centre.

[44] IOM. (2024). World migration report 2024. International Organization for Migration. https://worldmigrationreport.iom.int/msite/wmr-2024-interactive/ data: 25.12.2024 r.

[45] IDMC. (2024). Global report on internal displacement 2024. Internal Displacement Monitoring Centre.

[46] UNHC Notre Dame Global Adaptation Initiative (ND-GAIN). (2022). ND-GAIN index. https://gain.nd.edu/ data.23.12.2024 r.

[47] R. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees.

[48] Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., & Shabahat, E., op. cit.

[49] Ibidem.

[50] UN Women. (2023, June 27). Ensuring safe and regular migration for women and girls in the context of climate change, https://knowledge.unwomen.org data:15.12.2024 r.

[51] FAO, IFAD, UNICEF, WFP, & WHO. (2024). The state of food security and nutrition in the world 2024 – Financing to end hunger, food insecurity and malnutrition in all its forms. Rome. https://doi.org/10.4060/cd1254en data: 28.12.2024 r.

[52] UNHCR. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees

[53] Hallegatte, S., Vogt-Schilb, A., Rozenberg, J., Bangalore, M., & Beaudet, C. (2020). From poverty to disaster and back: A review of the literature. Economics of Disasters and Climate Change, 4(1), 1–25. https://doi.org/10.1007/s41885-020-00060-5  data: 16.01.2025 r.

[54] Pacillo, G., Medina, L., Liebig, T., Carneiro, B., Schapendonk, F., Craparo, A., Ramirez-Villegas, J., Basel, A., Minoarivelo, H. O., Achicanoy Estrella, H., Villa, V., Belli, A., Caroli, A., Madurga-Lopez, I., Scartozzi, C., Dutta Gupta, T., Mendez, A., Kenduiywo, B., Resce, G., Ruscica, G., Sax, N., Mastrorillo, M., & Läderach, P. (2024). Measuring the climate security nexus: The Integrated Climate Security Framework. PLOS Climate (forthcoming). https://doi.org/10.1371/journal.pclm.0000280 data: 16.01.2025 r.

[55] Clement, V., Rigaud, K. K., de Sherbinin, A., Jones, B., Adamo, S., Schewe, J., Sadiq, N., & Shabahat, E., op. cit.

[56] van Daalen, K. R., et al. (2024). Bridging the gender, climate, and health gap: The road to COP29. The Lancet Planetary Health, 8 (12), e1088–e1105. https://www.thelancet.com/journals/lanplh/article/PIIS2542-5196(24)00270-5/fulltext  data: 28.01.2024 r.

[57] W kontekście migracji środowiskowej, predyktory mogą obejmować różne czynniki środowiskowe, takie jak klęski żywiołowe, zmiany klimatu, zanieczyszczenie środowiska, a także czynniki społeczno-ekonomiczne, takie jak ubóstwo, dostęp do zasobów i infrastruktury, oraz polityczne i prawne ramy regulujące migrację

[58] Zhou, S., & Chi, G. (2024). How do environmental stressors influence migration? A meta-regression analysis of environmental migration literature. Demographic Research, 50 (2), 41–100. https://doi.org/10.4054/demres.2024.50.2 data: 24.12.2024 r.

[59] Khan, M. I., Alharthi, M., Haque, A., & Illiyan, A. (2023). Statistical analysis of push and pull factors of migration: A case study of India. Journal of King Saud University – Science, 35(8), Article 102859. https://doi.org/10.1016/j.jksus.2023.102859 data: 27.12.2004 r

[60] UNHCR. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees.

[61] Abubakar, I., & Abubakar, I. et al. (2018). The UCL–Lancet Commission on migration and health: The health of a world on the move. The Lancet, 392(10164), s. 2606–2654.

[62] Adger, W. N. (2006). Vulnerability. Global Environmental Change, 16(3), 268–281. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2006.02.006 data: 16.01.2025 r.

[63] IPCC. (2022). Summary for policymakers. In H.-O. Pörtner, D. C. Roberts, E. S. Poloczanska, K. Mintenbeck, M. Tignor, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, & A. Okem (Eds.), Climate change 2022: Impacts, adaptation and vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (pp. 3–33). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009325844.001 data: 16.01.2025 r.

[64] IOM. (2024). McAuliffe, M., & Oucho, L. A. (Eds.). World migration report 2024. International Organization for Migration (IOM), Geneva.

[65] UN Women. (2023, June 27). Ensuring safe and regular migration for women and girls in the context of climate change. https://knowledge.unwomen.org data: 15.12.2024 r.

[66] UNHCR. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees; Azad, M. J., & Pritchard, B. (2023). The importance of women’s rolesin

[67] IPCC. (2018). Glossary. In Global Warming of 1.5°C: An IPCC Special Report (s. 393–409). Intergovernmental Panel on Climate Change. Retrieved from https://www.ipcc.ch/sr15/chapter/glossary/ data: 28.12.2024 r.

[68] IOM. (2024). Who are climate migrants? A global analysis of the profiles of communities affected by weather-related internal displacements. International Organization for Migration. https://doi.org/978-92-9268-935-3 data: 25.12.2024 r.

[69] UN Women. Ensuring safe and regular migration for women and girls in the context of climate change. 27 June 2023. https://knowledge.unwomen.org/en/digital-library/publications/2023/06/policy-brief-ensuring-safe-and-regular-migration-for-women-and-girls-in-the-context-of-climate-change        data 15.12.2024

[70] UNHCR. (2024). No escape: On the frontlines of climate change, conflict and forced displacement. United Nations High Commissioner for Refugees

[71] United Nations General Assembly. (1989). Convention on the Rights of the Child. https://opengarden.org.pl/docs/konwencja-o-prawach-dziecka/  data 26.12.2024 r.

[72] UN Women. (2023, June 27). Ensuring safe and regular migration for women and girls in the context of climate change. https://knowledge.unwomen.org data: 25.12.2024 r.

[73] Bucci, M., Marques, S. S., Oh, D., & Harris, N. B. (2016). Toxic stress in children and adolescents. Advances in Pediatrics, 63(1), 403–428. https://doi.org/10.1016/j.yapd.2016.04.002 data: 01.02.2025 r.

[74] IOM. (2024). Who are climate migrants? A global analysis of the profiles of communities affected by weather-related internal displacements. International Organization for Migration. https://doi.org/978-92-9268-935-3 data: 25.12.2024 r

[75] IOM. (2022). Leaving place, restoring home II: A review of French, Spanish and Portuguese literature on planned relocation in the context of hazards, disasters, and climate change. International Organization for Migration, Geneva Rechkemmer, A. (2004). Global environmental governance – The United Nations Convention to Combat Desertification. Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung (WZB).. https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:0168-ssoar-118063 data: 30.12.2024 r.

[76] Benveniste, H., Oppenheimer, M., & Fleurbaey, M. (2022). Climate change increases resource-constrained international immobility. Nature Climate Change, 12(7), 634–641. https://doi.org/10.1038/s41558-022-01401-w data: 01.02.2025 r.

[77] Coniglio, N. D., Peragine, V., & Vurchio, D. (2023). The effects of refugees’ camps on hosting areas: Social conflicts and economic growth. World Development, 168, Article 106273. https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2023.106273 data: 20.12.2024 r.

[78] Wikipedia contributors. (2024, December 22). Refugee camp. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Refugee_camp&oldid=1264680561 data: 25.12.2024 r.; Aubery, F.& Buisson, M.-C. (2024). Making ends meet in refugee camps: Food distribution cycles, consumption, and undernutrition. Food Policy, 128, Article 102666. https://doi.org/10.1016/j.foodpol.2024.102666 data: 25,01.2025. Bender, F. (2021). Should refugees govern refugee camps? Critical Review of International Social and Political Philosophy, 27(4), 441–464. https://doi.org/10.1080/13698230.2021.1941702 data: 25.12.2024 r

[79] Weldemariam, L. F., Ayanlade, A., Borderon, M., & Möslinger, K. (2023). Dynamics and factors influencing return migration to Sub-Saharan Africa: A systematic review. Heliyon, 9(8), e18791. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2023.e18791 data: 25,01.2025

[80] UNHCR. (2024). Global report 2023. United Nations High Commissioner for Refugees. https://reporting.unhcr.org/global-report-2023 data: 25.12.2024 r.

[81] United Nations Development Programme (UNDP). (2009). UNDP Annual report 2009. Retrieved November 23, 2015, https://www.undp.org data: 25.12.2024 r.

[82] Orrenius, P., & Zavodny, M. (2015). Chapter 13 – Undocumented immigration and human trafficking. In B. R. Chiswick & P. W. Miller (Eds.), Handbook of the economics of international migration, Vol. 1, s. 659–716, North-Holland, https://doi.org/10.1016/B978-0-444-53764-5.00013 data: 16.01.2024 r.

[83] LeVoy, M., & Geddie, E. (2009). Irregular migration: Challenges, limits and remedies. Refugee Survey Quarterly, 28(4), 87–113. https://doi.org/10.1093/rsq/hdp017  data: 16.01.2024 r.

United Nations Office on Drugs and Crime. (n.d.). Trafficking in persons & smuggling of migrants. SHERLOC. Retrieved February 12, 2025, from https://sherloc.unodc.org/cld/en/education/tertiary/trafficking-in-persons-smuggling-of-migrants.html  data: 26.12.2024 r.

Waite, L. (2020). Human trafficking. In A. Kobayashi (Ed.), International Encyclopedia of Human Geography (2nd ed., pp. 101–108). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-08-102295-5.10270-7  data: 26.12.2024 r.

[84] Erdal, M. B. (2020). Migration, forced. In A. Kobayashi (Ed.), International Encyclopedia of Human Geography, s. 105–110, https://doi.org/10.1016/B978-0-08-102295-5.10336-1 data: 16.01.2024 r.

[85] Méndez, M. (2015). Globalization and human trafficking. In J. D. Wright (Ed.), International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (2nd ed., pp. 206–212). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-08-097086-8.64131-4  data.: 16.12.2025 r.

[86] Loog, L., Mirazón Lahr, M., Kovacevic, M., Manica, A., Eriksson, A., & Thomas, M. G. (2017). Estimating mobility using sparse data: Application to human genetic variation. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 114(46), s. 12213–12218. https://doi.org/10.1073/pnas.1703642114. data.: 16.12.2025 r.

[87] Schneider, B. (1987). The people make the place. Personnel Psychology, 40(3), s. 437–453; Aregbeshola, A. R., & Adekunle, I. A. (2024). Demystifying colonialism and migration: An African perspective. Research in Globalization, 9, Article 100262, https://doi.org/10.1016/j.resglo.2024.100262 data: 26.12.2024 r.

[88] Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2019). International migration outlook 2019 (43rd ed.). OECD Publishing, https://doi.org/10.1787/c3e35eec-en. data: 26.12.2024 r.

[89] Abubakar, I., & Abubakar, I. et al. (2018). The UCL–Lancet Commission on migration and health: The health of a world on the move. The Lancet, 392(10164), s. 2606–2654.

[90] Manning, P., & Tiffany, T. (2020). Migration in world history. New York.

[91] Hannibal, M. E. (2019). Lessons from the Little Ice Age. Science, 363, 460-460. https://doi.org/10.1126/science.aav9911. data: 26.12.2024 r.

[92] Wikipedia contributors. (n.d.). History of human migration. Wikipedia, The Free Encyclopedia, Data 16.12.2025 r; Wikipedia contributors. (2024, December 9). Early human migrations. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Early_human_migrations&oldid=1262020028  data: 29.12.2024 r.

[93] Velikovsky, I. (1977). Ages in Chaos III: Peoples of the Sea. Paradigma Ltd. Phoenician.org. (n.d.). Mycenaean Sea Peoples and Dorians: Sea Peoples and Mycenaean Greeks: Epic migrations that reshaped the world. https://phoenician.org/mycenaean-sea-peoples-dorians/ data 16.12.2025 r.

[94] Zenner, D., Guinto, R. R., & Legido-Quigley, H. (2023). Connecting the dots: The triangle of migration, health, and climate change. Journal of Migration and Health, 100209. https://doi.org/10.1016/j.jmh.2023.100209  data: 15.12.2024 r. Kline, R. (2020). Where mitigation and migration meet. Nature Climate Change, 10(6), 493–494.

[95] UNHCR. (2024, December 12). “Refugees for Climate Action” network launched at COP29 to champion displaced communities fighting climate change [Press release]. Retrieved from https://www.unhcr.org/news/press-releases/refugees-climate-action-network-launched-cop29-champion-displaced-communities data:26.12.2024 r.

[96] Ibidem.

[97] World Bank Group. (2024, December 26). People in a changing climate: From vulnerability to action – Insights from World Bank Group Country Climate and Development Reports covering 72 economies. Washington, DC: World Bank. Retrieved from http://hdl.handle.net/10986/42395 data: 25.12.2024 r.

[98] Szaboova, L. (2023). Climate change, migration and rural adaptation in the Near East and North Africa region. Rome: FAO. https://doi.org/10.4060/cc3801en data 12.12.2024 r.

[100] UN Network on Migration. (2024, November 9). COP29: Climate action for safe and dignified migration. Retrieved December 28, 2024, from https://migrationnetwork.un.org/statements/cop29-climate-action-safe-and-dignified-migration data: 25.12.2024 r.

[101] WMO. (2023, December 5). Rate and impact of climate change surges dramatically in 2011-2020. Retrieved from https://wmo.int/news data: 25.12.2024 r. The Climate Council. (2024, May 23). 2024’s climate crisis: Extreme weather around the globe signals the urgent need for action

[102] Romanello, M. et al. (2022). The 2022 report of the Lancet Countdown on health and climate change: Health at the mercy of fossil fuels. The Lancet, 400(10363), 1619–1654. data: 25.12.2024 r.

[103] IPCC. (2014). Synthesis report of the Fifth Assessment Report (AR5): An overview of the science of climate change. Intergovernmental Panel on Climate Change.

[104] Filonchyk, M., Peterson, M. P., Zhang, L., Hurynovich, V., & Yi, H. (2024, December 20). Greenhouse gases emissions and global climate change: Examining the influence of CO₂, CH₄, and N₂O. Science of The Total Environment, 935, Article 173359. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2024.173359 (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S004896972403506X) data: 20.12.2024 r.

[105] Global Carbon Project. (2024). Global Carbon Atlas 2024.  https://globalcarbonatlas.org data: 20.12.2024 r.

[106] WMO (2024) State of the Climate 2024. Update for COP29. Greenhouse gases reached record observed levels

[107] Turner, B. (2024, November 13). Global carbon emissions reach new record high in 2024, with no end in sight, scientists say. Live Science. https://www.livescience.com/planet-earth/climate-change/global-carbon-emissions-reach-new-record-high-in-2024-with-no-end-in-sight-scientists-say data: 25.12.2024 r. Van Houtan, K. S., et al. (2021). The geography disparity of historical greenhouse emissions and projected climate change. Science Advances, 7, eabe4342. https://doi.org/10.1126/sciadv.abe4342  data: 28.01.2025 r. World Weather Attribution (WWA). (2024, November 4). Extreme downpours increasing in southern Spain as fossil fuel emissions heat the climate. https://www.worldweatherattribution.org\ data: 31.01.2025 r.

^[108] WMO. (2024). WMO. (2024). State of global water resources report 2023 (WMO-No. 1362). https://library.wmo.int data: 30.12.2024 r.

[109] NOAA. (2023). Global temperature trends: Updated through 2023. https://www.ncei.noaa.gov/access/monitoring/monthlyreport/global/202313/supplemental/page-3 data: 24.12.2024 r.

[110] Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). (2023). Summary for policymakers w: H. Lee & J. Romero (Eds.), Climate Change 2023: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (pp. 1-34). Geneva, Switzerland: IPCC. https://doi.org/10.59327/IPCC/AR6 data: 25.12.2024 r. da Silva, H. G., & Requia, W. J. (2025). Racial and Economic Disparities in High-Temperature Exposure in Brazil. International Journal of Environmental Research and Public Health, 22(2), 200. https://doi.org/10.3390/ijerph22020200 data: 31.01.2025 r.

[111] NOAA. (2023). Global temperature trends: Updated through 2023. https://www.ncei.noaa.gov/access/monitoring/monthlyreport/global/202313/supplemental/page-3  data: 24.12.2024 r.

[112] ITV Consumer Limited. (2024, September 18). Fires, floods, and drought: Multiple extreme weather events unfold across the globe. https://www.itv.com/news/2024-09-18/fires-floods-and-drought-extreme-weather-events-unfold-across-the-globe data: 23.12.20024 r.

[113] Li, Y., Church, J. A., McDougall, T. J., & Barker, P. M. (2022). Sensitivity of observationally based estimates of ocean heat content and thermal expansion to vertical interpolation schemes. Geophysical Research Letters, 49, e2022GL101079. https://doi.org/10.1029/2022GL101079  data.23.12.2024 r.

[114] Dawson, A. (2019). Understanding sea level change. In Introducing Sea Level Change (pp. 80–84). Liverpool University Press. https://doi.org/10.2307/jj.12949061 data: 31.01.2025 r Tanaka, K. R., & Van Houtan, K. S. (2022). The recent normalization of historical marine heat extremes. PLOS Climate, 1(2), e0000007. https://doi.org/10.1371/journal.pclm.0000007  data: 25.12.2025 r. Environmental Justice Foundation (EJF). (n.d.). The urgent need for legal protections for climate refugees.  https://ejfoundation.org/reports/the-urgent-need-for-legal-protections-for-climate-refugees data 24.12.2024

[115] Yawo Konko, E. T., Umaru, P. N., Adjoussi, P., Okhimamhe, A., & Kokou, K. (2024). Climate change and coastal erosion hotspots in West Africa: The case of Togo. Regional Studies in Marine Science, 77, 103691. https://doi.org/10.1016/j.rsma.2024.103691   data 24.12.2024.  (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352485524003244)

[116] Edmonds, D. A., Caldwell, R. L., Brondizio, E. S., et al. (2020). Coastal flooding will disproportionately impact people on river deltas. Nature Communications, 11, 4741. https://doi.org/10.1038/s41467-020-18531-4  data: 25.11.2024 r. Dawson, A. (2019). Understanding sea level change. In Introducing Sea Level Change (pp. 80–84). Liverpool University Press. https://doi.org/10.2307/jj.12949061 data: 31.01.2025 r United Nations Environment Programme (UNEP). (n.d.). Essential climate variables (ECVs). https://wesr.unep.org/climate/ecv-introduction data: 1.02.2025 r

[117] Nadmierna eksploatacja gruntów rolnych może prowadzić do przekształcenia terenów uprawnych w pustynie

[118] Yawo Konko, E. T., Umaru, P. N., Adjoussi, P., Okhimamhe, A., & Kokou, K. (2024). Climate change and coastal erosion hotspots in West Africa: The case of Togo. Regional Studies in Marine Science, 77, 103691. https://doi.org/10.1016/j.rsma.2024.103691   data 24.12.2024 r.  (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352485524003244)

[119] Yasmeen, A., Pumijumnong, N., Arunrat, N., Punwong, P., Sereenonchai, S., & Chareonwong, U. (2024). Nature-based solutions for coastal erosion protection in a changing climate: A cutting-edge analysis of contexts and prospects of the muddy coasts. Estuarine, Coastal and Shelf Science, 298, 108632. https://doi.org/10.1016/j.ecss.2024.108632 data: 1.02.2025 r.

[120] UNEP) (n.d.). Essential climate variables (ECVs). https://wesr.unep.org/climate/ecv-introduction data: 1.02.2025 r.  National Aeronautics and Space Administration (NASA). (n.d.). Advancing NASA sea level science and interdisciplinary research.  https://sealevel.nasa.gov/ data: 28.12.2024 r UNEP. (2019, October 14). Satellites record second lowest Arctic sea ice extent since 1979.  https://www.unep.org data: 28.12.2024 r. NOAA. (2022). Arctic report card: Update for 2021. NOAA Arctic Program. Changes in the sea in coastal science. (2020). Nature Communications, 11, 4601. https://doi.org/10.1038/s41467-020-18333-8   data: 24.12.2024.  Oppenheimer, M., Glavovic, B. C., Hinkel, J., van de Wal, R., Magnan, A. K., Abd-Elgawad, A., … & Meyssignac, B. (2019). Sea level rise and implications for low-lying islands, coasts and communities. In H.-O. Pörtner et al. (Eds.), IPCC special report on the ocean and cryosphere in a changing climate (pp. 321–445). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009157964.006

[121] WMO. (2024). WMO. (2024). State of global water resources report 2023 (WMO-No. 1362 https://library.wmo.int  data: 30.12.2024 r.

[122] Cheng, L., Schuckmann, K., Minière, A., Hakuba, M., Purkey, S., Schmidt, G., & Pan, Y. (2024). Ocean heat content in 2023. Nature Reviews Earth & Environment, 5. https://doi.org/10.1038/s43017-024-00539-9  data: 1.02.2025 r.

[123] Casas-Prat, M., Hemer, M. A., Dodet, G., & others. (2024). Climate change driven by wind waves and its impacts. Nature Reviews Earth & Environment, 5, 23–42. https://doi.org/10.1038/s43017-023-00502-0  data: 29,12.2024 r

[124] LeFevre, K. (2020). The power of particles. NASA Earth Data. Retrieved from https://www.earthdata.nasa.gov/news/feature-articles/power-particles  data: 16.01.2024 r.

[125] Philbrick, I. P., & Wu, A. (2022, December 2). Population growth makes hurricanes moren expensive. The New York Times. Retrieved December 29, 2024, from https://web.archive.org/web/20221206130032/https://www.nytimes.com/2022/12/02/briefing/why-hurricanes-cost-more.html 29,12.2024 r,

[126] United Nations Environment Assembly (UNEA). (2016, May 8). Fact sheet: Sand and dust storms.

WMO. (2022) Sand and dust storms https://wmo.int/topics/sand-and-dust-storms s. data: 25.12.2024 r.

World Meteorological Organization (WMO). (2024). Bulletin spotlights hazards and impacts of sand and dust storms.  https://wmo.int/news/media-centre  data: 25.12.2024 r.

United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD). (2022). Sand and Dust Storms Compendium: Information and Guidance on Assessing and Addressing the Risks. Bonn, Germany. https://www.unccd.int/sites/default/files/2022-08/Full%20report%20ENG.pdf  data: 25.12.2025 r.

WMO. (2024, July). Airborne Dust Bulletin 8. https://library.wmo.int. https://library.wmo.int/viewer/68953/download?file=WMO-Airborne-Dust-Bulletin_8_en.pdf&type=pdf&navigator=1 data: 25.12.2025 r

[127] Fox-Kemper, B., Hewitt, H. T., Xiao, C., Aðalgeirsdóttir, G., Drijfhout, S. S., Edwards, T. L., Golledge, N. R., Hemer, M., Kopp, R. E., Krinner, G., Mix, A., Notz, D., Nowicki, S., Nurhati, I. S., Ruiz, L., Sallée, J.-B., Slangen, A. B. A., & Yu, Y. (2021). Ocean, cryosphere, and sea level change. In V. Masson-Delmotte et al. (Eds.), Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.

[128] Handmann, P., Visbeck, M., & Kanzow, T. (2021). Ocean current changes. In T. M. Letcher (Ed.), Climate change (3rd ed., pp. 219–249). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-821575-3.00012-8  data: 2.01.2025 r

[129] Parkinson, C. L., & DiGirolamo, N. E. (2021). Sea ice extents continue to set new records: Arctic, Antarctic, and global results. Remote Sensing of Environment, 267, 112753. https://doi.org/10.1016/j.rse.2021.112753 Data 28.12.2024 r

[130] Singh, J., & Chitradevi. (2024). The accelerating melting of glaciers: Impacts on Earth and emerging challenges. International Journal of Advanced Research and Interdisciplinary Scientific Endeavours, 1(2), 47–58. https://doi.org/10.61359/IJARISE2411 data: 20.12.2024 r.

[131] World Fish Migration Foundation. (2021). The world’s forgotten fishes. https://europe.nxtbook.com/nxteu/wwfintl/freshwater_fishes_report/index.php#/p/1 data: 29.12.2024 r.

[132] Caesar, L., Rahmstorf, S., Robinson, A., Feulner, G., & Saba, V. (2018). Observed fingerprint of a weakening Atlantic Ocean overturning circulation. Nature, 556. https://doi.org/10.1038/s41586-018-0006-5  data: 20.12.2024 r

Winton, M., Griffies, S. M., Samuels, B. L., Sarmiento, J. L., & Frölicher, T. L. (2013). Connecting changing ocean circulation with changing climate. Journal of Climate, 26(7), 2268–2278. http://www.jstor.org/stable/26192277 data: 20.12.2024 r

Bunce, M., Rodwell, L. D., Gibb, R., & Mee, L. (2008). Shifting baselines in fishers’ perceptions of island reef fishery degradation. Ocean & Coastal Management, 51(4), 285–302. https://doi.org/10.1016/j.ocoaman.2007.09.006 data: 20.12.2024 r (https://www.sciencedirect.com/science/artcle/pii/S0964569107000932) World Fish Migration Foundation. (2021). The world’s forgotten fishes. https://europe.nxtbook.com/nxteu/wwfintl/freshwater_fishes_report/index.php#/p/1 data: 29.12.2024 r.

[133] WMO. (2024). WMO. (2024). State of global water resources report 2023 (WMO-No. 1362 https://library.wmo.int  data: 30.12.2024 r.

[134] WMO. (2024). State of global water resources report 2023 (WMO-No. 1362). https://library.wmo.int  data: 20.12.2024 r

[135] Water Fanack. (2024). Country reports. https://water.fanack.com/country-reports/  Data: 20.12.2024 r.

Shafaq News. (2024, November 18). Mesopotamia’s ancient rivers in peril: Iraq’s battle against water scarcity. https://shafaq.com/en/Report/Mesopotamia-s-ancient-rivers-in-peril-Iraq-s-battle-against-water-scarcity Data: 20.12.2024 r.

Foundation Save the Tigris. (n.d.). Catastrophic decline of Euphrates river water level.  https://savethetigris.org/catastrophic-decline-of-euphrates-river-water-level/ data: 20.12.2024 r.

[136] Zhenli, H., & Li, H. (2024). Dams trigger exponential population declines of migratory fish. Science Advances, 10, eadi6580. https://doi.org/10.1126/sciadv.adi6580  data: 23.12.2024 r.

[137] World Fish Migration Foundation. (2021). The world’s forgotten fishes. https://europe.nxtbook.com/nxteu/wwfintl/freshwater_fishes_report/index.php#/p/1 data: 29.12.2024 r.

[138] Stokes, G. L., Smidt, S. J., Tucker, E. L., Cleary, M., Funge-Smith, S., Valbo-Jørgensen, J., Lowe, B. S., & Lynch, A. J. (2025). Adaptive capacities of inland fisheries facing anthropogenic pressures. Global Environmental Change, 90, Article 102949. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2024.102949 data: 20.12.2024 r.  (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0959378024001535)

[139] Boahen, A. A. (2011). African perspectives on European colonialism. Diasporic Africa Press

Settles, J. D. (1996). The impact of colonialism on African economic development. Chancellor’s Honors Program Projects. University of Tennessee. https://trace.tennessee.edu/utk_chanhonoproj/182 data: 28.12.2024 r

Müller, L. (2018). Colonialism. In E. Fuchs & A. Bock (Eds.), The Palgrave handbook of textbook studies Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1057/978-1-137-53142-1_20  data: 28.12.2024 r

[140] African Union. (2009). African Union Convention for the Protection and Assistance of Internally Displaced Persons in Africa (Kampala Convention). https://au.int/sites/default/files/treaties/36846-treaty-kampala_convention.pdf  data: 30.12.2024 r.  IDMC. (2019). Africa Report on Internal Displacement. Internal Displacement Monitoring Centre. https://www.internal-displacement.org/africa-report/  data: 30.12.2024 IDMC. (2024). Internal displacement in Africa: An overview of trends and developments (2009–2023). https://doi.org/10.55363/IDMC.VYIL2669   data: 20.12.2024 r.

[141] IGAD (Intergovernmental Authority on Development) Międzyrządowy Urząd ds. Rozwoju, organizacja zrzeszająca kraje Afryki Wschodniej i Rogu Afryki. IGAD zajmuje się m.in. kwestiami pokoju i bezpieczeństwa, zmian klimatu, rozwoju gospodarczego oraz zarządzania kryzysami humanitarnymi, w tym migracją i uchodźcami.

[142] IGAD. (n.d.). Protocol on Free Movement of Persons endorsed at ministerial meeting. Retrieved from https://igad.int/protocol-on-free-movement-of-persons-endorsed-at-ministerial-meeting/ data: 28.12.2024 r.

Intergovernmental Authority on Development (IGAD). (2020, February 26). Protocol on Free Movement of Persons in the IGAD Region: Endorsed by Committee of Ambassadors, Ministers of Interior and Ministers of Labour of IGAD Member States. Khartoum, Sudan.

Wood, T., Pușcaș, I. S., Terrefe, S., Lim Ah Ken, L., & Daszkiewicz, C. (2022). Regional integration, human mobility and climate change. In The State of Migration in East and Horn of Africa Report 2022 (Chapter 6). Contributors: Harper, A., & Schmidthaeussler, N.

[143] IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant. IOM.

[144] Ibidem.

[145] Ibidem.

[146] Lombe, P., Carvalho, E., & Rosa-Santos, P. (2024). Drought Dynamics in Sub-Saharan Africa: Impacts and Adaptation Strategies. Sustainability, 16(22), 9902. https://doi.org/10.3390/su16229902  data: 20.12.2024 r.

[147] CIMA Research Foundation & Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC). (2024). Floods and drought displacement risk in Ethiopia, Somalia and Sudan. Geneva: IDMC.

[148] de Longueville, F., Hountondji, Y. C., Assogba, L., Henry, S., & Ozer, P. (2020). Perception of and response to coastal erosion threats: The case of the Cotonou Agreement in Benin. International Journal of Disaster Risk Reduction, 51, 101882. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2020.101882  data: 23.01.2025 r.

[149] Gomez, M. L. A., Adelegan, O. J., Ntajal, J., & Trawally, D. (2020). Vulnerability to coastal erosion in The Gambia: Empirical experience from Gunjur. International Journal of Disaster Risk Reduction, 45, 101439. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2019.101439  data: 23.01.2025 r   African Center for Strategic Studies. (2022, June 17). Cycles of escalating threats to Africa from extreme weather events. https://africacenter.org/spotlight/cycles-of-escalating-threats-facing-africa-from-global-warming-climate-change/  data: 19.02.2035

[150] IDMC. (2024). Internal displacement in Africa: An overview of trends and developments (2009–2023). https://doi.org/10.55363/IDMC.VYIL2669   data: 20.12.2024 r.

[151] IDMC (2024).. 2023 global report on internal displacement (GRID). Internal Displacement Monitoring Centre

[152] IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant. IOM Dworzak, T., & Scheinman, T. (2018, August 7). The disappearing pastures of the Maasai. Pulitzer Center.

[153] African Union. (2010). Policy framework for pastoralism in Africa: Securing, protecting, and improving the lives, livelihoods, and rights of pastoralist communities. African Union Commission.

[154] Leal Filho, W., Taddese, H., Balehegn, M., Nzengya, D., Debela, N., Abayineh, A., Mworozi, E., Osei, S., Ayal, D. Y., Nagy, G. J., Yannick, N., Kimu, S., Balogun, A.-L., Alemu, E. A., Li, C., Sidsaph, H., & Wolf, F. (2020). Introducing experiences from African pastoralist communities to cope with climate change risks, hazards and extremes: Fostering poverty reduction. International Journal of Disaster Risk Reduction, 50, 101738. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2020.101738. data: 20.12.2024 r. (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S221242091931773X)

[155] IOM. (2024). Who are climate migrants? A global analysis of the profiles of communities affected by weather-related internal displacements. International Organization for Migration. https://doi.org/978-92-9268-935-3 data: 25.12.2024 r.

[156] Tarif, K. (2022). Climate change and violent conflict in West Africa: Assessing the evidence. Stockholm International Peace Research Institute. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/resrep39819

2024. McAuliffe, M., & Oucho, L. A. (Eds.). (2024). World migration report 2024. International Organization for Migration (IOM).

[157] IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant. IOM.

African Union. (2010). Policy framework for pastoralism in Africa: Securing, protecting and improving the lives, livelihoods and rights of pastoralist communities. Tarif, K., Seyuba, K., Funnemark, A., Rosvold, E. L., Ali, A., Kim, K., de Coning, C., & Krampe, F. (2024). Climate, peace and security research paper. Norwegian Institute of International Affairs (NUPI) and the Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).

[158] Horwood, C., & Frouws, B. (Eds.). (2024). Mixed migration review 2024: Highlights, interviews, essays, data. Geneva, Switzerland: Mixed Migration Centre. https://www.mixedmigration.org/mixed-migration-review-2024. data: 10.12.2024 r.

[159]  Nhantumbo, B., Dada, O., & Ghomsi, F. (2023). Sea level rise and climate change – Impacts on African coastal systems and cities. IntechOpen. https://doi.org/10.5772/intechopen.113083  data.19.02.2024 r. SourceACSS. (2022, November 8). Rising sea levels besieging Africa’s booming coastal cities. Retrieved November 24, 2022,  https://reliefweb.int/report/world/rising-sea-levels-besieging-africas-booming-coastal-cities data.19.02.2024 r. Freeman, L. (2017). Environmental change, migration, and conflict in Africa: A critical examination of the interconnections. The Journal of Environment & Development, 26(4), https://DOI:10.1177/1070496517727325   . 23.01.2025 r

[160] IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant. IOM.

[161] IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant. IOM.

[162] IOM (2024). Migration and migrants: Regional dimensions and developments. In World migration report 2024 (Chapter 3). https://worldmigrationreport.iom.int/what-we-do/world-migration-report-2024-chapter-3/africa   data: 20.12.2024 r

[163] IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant. IOM.

[164] Trisos, C. H., Adelekan, I. O., Totin, E., Ayanlade, A., Efitre, J., Gemeda, A., Kalaba, K., Lennard, C., Masao, C., Mgaya, Y., Ngaruiya, G., Olago, D., Simpson, N. P., & Zakieldeen, A. S. (2022). Africa. In H.-O. Pörtner, D. C. Roberts, M. Tignor, E. S. Poloczanska, K. Mintenbeck, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem, & B. Rama (Eds.), Climate change 2022: Impacts, adaptation, and vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009325844 data: 16.01.2025 r.

[165] OECD, United Nations Economic Commission for Africa, & African Development Bank. (2022). Africa’s urbanisation dynamics 2022: The economic power of Africa’s cities. West African Studies. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/3834ed5b-en  data: 16.01.2025 r.

[166] Trisos, C. H., Adelekan, I. O., Totin, E., Ayanlade, A., Efitre, J., Gemeda, A., Kalaba, K., Lennard, C., Masao, C., Mgaya, Y., Ngaruiya, G., Olago, D., Simpson, N. P., & Zakieldeen, A. S. (2022). Africa. In H.-O. Pörtner, D. C. Roberts, M. Tignor, E. S. Poloczanska, K. Mintenbeck, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem, & B. Rama (Eds.), Climate change 2022: Impacts, adaptation, and vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009325844 data: 16.01.2025 r.

[167] de Longueville, F., Hountondji, Y. C., Assogba, L., Henry, S., & Ozer, P. (2020). Perception of and response to coastal erosion threats: The case of the Cotonou Agreement in Benin. International Journal of Disaster Risk Reduction, 51, 101882. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2020.101882  data: 23.01.2025 r.

Adenle, A. A., Ford, J. D., Morton, J., Twomlow, S., Alverson, K., Cattaneo, A., Cervigni, R., Kurukulasuriya, P., Huq, S., Helfgott, A., & Ebinger, J. O. (2017). Managing climate change risks in Africa – A global perspective. Ecological Economics, 141, 190-201. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2017.06.004  data: 16.01.2025

[168] OECD, UN ECA, & AfDB. (2022). Africa’s urbanisation dynamics 2022: The economic power of Africa’s cities. West African Studies. OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/3834ed5b-en  data: 16.01.2025 r.

[169] Amare, M., Abay, K. A., Arndt, C., & Shiferaw, B. (2021). Youth migration decisions in Sub-Saharan Africa: Satellite-based empirical evidence from Nigeria. Population and Development Review, 47(1), 151–179. https://doi.org/10.1111/padr.12383 data: 25.12.2024 r.

[170] UNICEF (2023). Time to Act: African children in the climate change spotlight. (UNICEF)

[171] United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). (2006). Trafficking in persons: Global patterns. April 2006.

[172] IOM (2024). Africa migration report (Second edition): Connecting the threads: Linking policy, practice, and the welfare of the African migrant. IOM.

[173] World Bank. (2024). Ethiopia – Summary | Climate Change Knowledge Portal.  https://climateknowledgeportal.worldbank.org  data: 26.12.2024 r.

[174] UNHCR. (2024, April 22). Ethiopia: Refugees and asylum-seekers (as of 31 March 2024) [Infographic]. UNHCR. https://reporting.unhcr.org/operational/operations/ethiopia data: 30.12.2024

[175] UNHCR. (2024). Ethiopia: Refugees and asylum-seekers (as of 31 October 2024). UNHCR. https://reporting.unhcr.org/operational/operations/ethiopia  data: 30.12.2024

[176] UNHCR. (n.d.). Ethiopia.  https://www.unhcr.org/countries/ethiopia  data: 30.12.2024

[177] UNICEF. (2025). Ethiopia: Humanitarian situation report No. 9, including refugee response. UNICEF. https://www.unicef.org/documents/ethiopia-humanitarian-situation-report-no-9-reporting-period-oct-nov-2024 data: 25.01.2025 r.

[178] Abbonizio, A., & Symington, A. (2023, May 24). Horn of Africa hunger crisis pushes millions to the brink. World Food Programme. https://www.wfp.org/stories/horn-africa-hunger-crisis-pushes-millions-brink data:24.12.2024 r

[179] Bedasa, Y., & Deksisa, K. (2024). Food insecurity in East Africa: An integrated strategy to address climate change impact and violent conflict. Journal of Agriculture and Food Research, 15, 100978. https://doi.org/10.1016/j.jafr.2024.100978 data: 25.12.2024 r.

[180] WFP. (2025). WFP Ethiopia: Country brief. Retrieved from https://www.wfp.org data: 20.01.2025 r.

[181] Federal Democratic Republic of Ethiopia, Ministry of Water and Energy, Ethiopian Meteorological Institute. (2024). Annual climate bulletin for the year 2023. Ethiopian Meteorological Institute

Federal Democratic Republic of Ethiopia, Ministry of Water and Energy, Ethiopian Meteorological Institute. (2024). Annual climate bulletin for the year 2023. Ethiopian Meteorological Institute

Haile, T. (1988). Causes and characteristics of drought in Ethiopia. Ethiopian Journal of Agricultural Sciences Mera, G. A. (2018). Drought and its impacts in Ethiopia. Weather and Climate Extremes, 22, 24-35. https://doi.org/10.1016/j.wace.2018.10.002 data: 24.12.2024 r, (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2212094717301779)  UNICEF. (2025). Ethiopia: Humanitarian situation report No. 9, including refugee response. UNICEF. https://www.unicef.org/documents/ethiopia-humanitarian-situation-report-no-9-reporting-period-oct-nov-2024 data: 25.01.2025 r.

CIMA Research Foundation & Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC). (2024). Floods and drought displacement risk in Ethiopia, Somalia and Sudan. Geneva: IDMC

[182] United Nations Network on Migration. (2023). Annual report 2023. Retrieved from https://migrationnetwork.un.org/system/files/docs/Annual%20Report%202023.pdf    data: 28.01.2024 r.

[183] IDMC. (2024). Internal displacement in Africa: An overview of trends and developments (2009–2023). https://doi.org/10.55363/IDMC.VYIL2669   data: 20.12.2024 r.

[184] Abbonizio, A., & Symington, A. (2023, May 24). Horn of Africa hunger crisis pushes millions to the brink. World Food Programme. https://www.wfp.org/stories/horn-africa-hunger-crisis-pushes-millions-brink data:24.12.2024 r

[185] Center for Preventive Action. (2024, October 15). Conflict with Al-Shabaab in Somalia.  https://www.cfr.org. data: 25.12.2024 r.

[186] World Bank. (2023). World Development Report 2023: Migrants, refugees, and societies. Washington, DC: World Bank. https://doi.org/10.1596/978-1-4648-1941-4  data: 28.12.2024 r.