KOMISJA EUROPEJSKA
Bruksela, dnia 12.5.2021
COM(2021) 400 final
KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW
Droga do zdrowej planety dla wszystkich. #
Plan działania UE na rzecz eliminacji zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby #
{SWD(2021) 140 final} – {SWD(2021) 141 final}
1.Wprowadzenie #
Podczas gdy na całym świecie podejmowane są bezprecedensowe starania w celu zwalczenia pandemii COVID-19, utrzymujące się zagrożenia dla zdrowia naszej planety także wymagają pilnego wprowadzenia środków zaradczych. Zmiana klimatu, zanieczyszczenie środowiska 1 , utrata różnorodności biologicznej i niezrównoważone wykorzystywanie zasobów naturalnych powodują liczne zagrożenia dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla ekosystemów, takie jak ryzyko wystąpienia chorób zakaźnych i niezakaźnych, nabycie oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe i niedobór wody 2 . Aby zbudować zdrową planetę dla wszystkich, w Europejskim Zielonym Ładzie 3 wezwano UE między innymi do lepszego monitorowania zanieczyszczenia powietrza, wody, gleby oraz produktów konsumpcyjnych, informowania o tych zanieczyszczeniach, zapobiegania im oraz usuwania ich skutków.
Wymagane jest pilne działanie: zanieczyszczenia mogą powodować raka, chorobę niedokrwienną serca, obturacyjną chorobę płuc, udary, schorzenia psychiczne i neurologiczne, cukrzycę i inne dolegliwości 4 (zob. rys. 1). Pomimo widocznych postępów w 2015 r. zanieczyszczenie środowiska nadal było przyczyną około 9 mln przedwczesnych zgonów na świecie (16 % wszystkich zgonów) – to trzykrotnie więcej zgonów niż łącznie powodują AIDS, gruźlica i malaria oraz 15 razy więcej niż z powodu wszystkich wojen i innych form przemocy 5 . Każdego roku w UE zanieczyszczenie stanowi przyczynę co ósmego zgonu 6 .
Rys. 1: 10 najważniejszych chorób niezakaźnych będących przyczyną zgonów przypisywanych wpływowi środowiska (źródło: EEA – „Zdrowe środowisko, zdrowe życie”, 2018, na podstawie WHO (2016)).
Walka z zanieczyszczeniem to również walka o sprawiedliwość i równość. Na najbardziej szkodliwe skutki szczególnie wrażliwych. Są to dzieci, w przypadku których zanieczyszczenie może mieć poważne długoterminowe szkody dla ich rozwoju, osoby chore, osoby starsze i osoby z niepełnosprawnościami oraz osoby żyjące w gorszych warunkach społeczno-ekonomicznych 7 . Na całym świecie kraje o niskim i średnim dochodzie najmocniej odczuwają ciężar chorób związanych z zanieczyszczeniem: odnotowuje się tam niemal 92 % zgonów spowodowanych zanieczyszczeniem 8 .
Zanieczyszczenie stanowi też zagrożenie dla naszej różnorodności biologicznej i w znacznym stopniu przyczynia się do trwającego masowego wymierania gatunków. Zanieczyszczenie stanowi jeden z pięciu głównych bezpośrednich czynników utraty różnorodności biologicznej, obok zmian w użytkowaniu gruntów i mórz, nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych, zamiany klimatu i występowania inwazyjnych gatunków obcych. Obecnie zagraża ono istnieniu ponad 1 mln z szacowanych 8 mln gatunków roślin i zwierząt żyjących na naszej planecie i jeśli nic się nie zmieni, oczekuje się, że sytuacja ta ulegnie pogorszeniu 9 . Ogólnie rzecz biorąc, szereg narastających i wzajemnie wzmacniających się zagrożeń dla środowiska utrudnia osiągnięcie celów zrównoważonego rozwoju.
Postęp gospodarczy i ograniczenie zanieczyszczenia mogą iść ze sobą w parze: w latach 2000–2017 produkt krajowy brutto UE wzrósł o 32 %, natomiast emisje głównych czynników zanieczyszczenia powietrza zmniejszyły się w granicach od 10 % (amoniak, głównie pochodzący z rolnictwa) do 70 % (tlenki siarki, głównie pochodzące z produkcji przemysłowej) 10 . Ogólny pięciokrotny rozwój światowej gospodarki, który nastąpił w ciągu ostatnich pięciu dziesięcioleci, wiązał się jednak z ogromnym kosztem dla globalnego środowiska 11 .
Argumenty ekonomiczne przemawiające za podjęciem działań w zakresie zanieczyszczenia są oczywiste, a korzyści dla społeczeństwa zdecydowanie przewyższają koszty – podobnie koszty zaniechania działań znacznie przeważają koszty ich podjęcia. Na przykład w UE zanieczyszczenie powietrza generuje szacunkowe koszty związane z działaniami w dziedzinie zdrowia i gospodarki w wysokości 330–940 mld EUR rocznie 12 , w tym koszty spowodowane utraconymi dniami roboczymi, koszty opieki zdrowotnej, koszty związane z utratą plonów i uszkodzeniami budynków, natomiast roczne koszty wszystkich środków unijnych mających na celu poprawę jakości powietrza wynoszą łącznie 70–80 mld EUR 13 . Rosnące zapotrzebowanie na towary i usługi powodujące mniejsze zanieczyszczenie niesie ze sobą znaczne możliwości rynkowe – już teraz stanowi bodziec dla przedsiębiorstw w UE do wprowadzania innowacyjnych rozwiązań. Starania na rzecz odbudowy mogą wspierać tę tendencję. Działanie na rzecz zwalczenia zanieczyszczenia jest teraz również wyrazem solidarności międzypokoleniowej.
Jednocześnie potrzebujemy bardziej zintegrowanego przeglądu zanieczyszczenia, tak aby podmioty publiczne i prywatne mogły zająć się powiązanymi kwestiami w zakresie zanieczyszczenia w różnym czasie i różnych miejscach oraz jak najskuteczniej uwzględniać ich wzajemne oddziaływanie z innymi względami środowiskowymi, społecznymi i gospodarczymi w swoich decyzjach dotyczących polityki, inwestycji i zakupów.
Większość Europejczyków popiera walkę z zanieczyszczeniem: uważają oni, że ochrona środowiska jest bardzo istotna, i wskazują zanieczyszczenie jako jeden z najważniejszych problemów środowiskowych, zaraz za zmianą klimatu 14 . Większość respondentów otwartych konsultacji publicznych dotyczących niniejszego planu działania 15 uważa, że odpowiednie podmioty społeczne nie robią wystarczająco dużo oraz że UE i rządy krajowe powinny podjąć działania. Jako najskuteczniejsze sposoby działania wskazano zintensyfikowanie starań na szczeblu międzynarodowym, lepsze wdrożenie prawodawstwa dotyczącego zanieczyszczenia, promowanie kształcenia formalnego i nakłanianie do zmiany zachowań.
Zanieczyszczenie nie uznaje granic. Zanieczyszczenia docierają do UE za pośrednictwem oceanów i rzek, przenoszą się z wiatrem lub przybywają wraz z wwożonymi towarami, to jednak sama UE również powoduje znaczne zanieczyszczenie w innych regionach świata – poprzez własne modele produkcji i strukturę konsumpcji, a także wytwarzane w niej odpady. Jednocześnie Unia Europejska dysponuje skutecznymi narzędziami umożliwiającymi jej uczestnictwo w globalnych staraniach na rzecz łagodzenia skutków zanieczyszczenia – za pośrednictwem swoich polityk i funduszy, swojej zielonej dyplomacji, a także poprzez stymulowanie innowacji – przy jednoczesnym wprowadzaniu czystszej produkcji i bardziej zrównoważonej konsumpcji towarów i usług.
Za tym, aby UE poprowadziła globalną walkę z zanieczyszczeniem, przemawiają silniejsze obecnie niż kiedykolwiek przedtem argumenty związane ze zdrowiem publicznym, środowiskowe, moralne i społeczno-gospodarcze 16 . Nadszedł czas, aby podejmować ambitne działania, aby zrealizować słuszne aspiracje obywateli, którzy oczekują ochrony zdrowia, środowiska i źródeł utrzymania, a także aby zacząć żyć w zgodzie z naszą planetą.
2.Eliminacja zanieczyszczeń wody, powietrza i gleby #
2.1.Dążenie do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń #
Wizja eliminacji zanieczyszczeń do 2050 r.: zdrowa planeta dla wszystkich
Zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby ograniczone do poziomów nieuznawanych już za szkodliwe dla zdrowia i ekosystemów naturalnych, z poszanowaniem ograniczeń naszej planety, a w efekcie zbudowanie nietoksycznego środowiska.
Dążenie do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń 17 stanowi przekrojowy cel przyczyniający się do realizacji Agendy ONZ na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 18 i stanowiący uzupełnienie celu osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r. w synergii z celami polegającymi na osiągnięciu czystej gospodarki o obiegu zamkniętym oraz przywróceniu różnorodności biologicznej. Stanowi ono część i element wielu inicjatyw takich jak między innymi Europejski Zielony Ład 19 i Komisja będzie w dalszym ciągu uwzględniać dążenie do osiągnięcia zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń w przyszłych inicjatywach strategicznych.
Głównym celem niniejszego planu działania jest zapewnienie wskazówek dotyczących uwzględniania działań mających na celu zapobieganie zanieczyszczeniom we wszystkich odpowiednich strategiach politycznych UE, maksymalizowania synergii w sposób skuteczny i proporcjonalny, przyspieszenia wdrażania tych strategii i identyfikowania możliwych luk lub kompromisów. Aby poprowadzić UE do realizacji wizji zdrowej planety dla wszystkich w 2050 r., w niniejszym planie działania określono kluczowe cele na 2030 r. mające przyspieszyć ograniczenie zanieczyszczenia.
Cele w zakresie zerowego poziomu emisji zanieczyszczeń do 2030 r. 20
Zgodnie z prawem Unii i dążeniami opisanymi w Zielonym Ładzie oraz w synergii z innymi inicjatywami do 2030 r. UE powinna ograniczyć:
1. o ponad 55 % skutki zanieczyszczenia powietrza dla zdrowia (przedwczesne zgony);
2. o 30 % odsetek osób długotrwale narażonych na hałas komunikacyjny;
3. o 25 % liczbę ekosystemów w UE, w których zanieczyszczenie powietrza zagraża różnorodności biologicznej;
4. o 50 % utratę składników odżywczych, stosowanie pestycydów chemicznych i związane z nimi ryzyko, stosowanie bardziej niebezpiecznych spośród pestycydów, a także sprzedaż środków przeciwdrobnoustrojowych przeznaczonych dla zwierząt gospodarskich i akwakultury;
5. o 50 % ilość plastikowych odpadów w morzu oraz o 30 % ilość mikrodrobin plastiku uwalnianych do środowiska;
6. w znacznym stopniu całkowitą ilość wytwarzanych odpadów i o 50 % ilość resztkowych odpadów komunalnych.
W niniejszym planie działania określono również kluczowe działania na lata 2021–2024 mające być uzupełnieniem wielu odpowiednich działań przedstawionych w innych inicjatywach Europejskiego Zielonego Ładu, w tym strategii w zakresie chemikaliów na rzecz zrównoważoności.
Choć środki izolacji wprowadzone w celu walki z pandemią COVID-19 tymczasowo spowodowały poprawę czystości powietrza i wód oraz zmniejszony hałas w wielu miejscach, unijna wizja eliminacji zanieczyszczeń przez Europę i cały świat nie opiera się na spowolnieniu całej działalności gospodarczej. Zamiast tego UE może podtrzymać swój dobrobyt przy jednoczesnym przekształceniu sposobów produkcji i konsumpcji oraz ukierunkowaniu inwestycji umożliwiających eliminację zanieczyszczeń. Inwestycje w ekologiczny i zrównoważony dizajn, modele biznesowe oparte na gospodarce o obiegu zamkniętym, bardziej ekologiczne transport i mobilność, technologie niskoemisyjne, rozwiązania oparte na zasobach przyrody i zrównoważona cyfryzacja oferują ogromne możliwości umocnienia przywództwa UE w zakresie zielonego wzrostu, a jednocześnie przyczyniają się do zmniejszenia nierówności, tworzenia miejsc pracy i wzmacniania odporności zbiorowej.
Wieloletnie ramy finansowe 2021–2027 oraz Next Generation EU zapewniają bezprecedensowe budżetowe możliwości wspierania takich inwestycji i zwalczania zmiany klimatu, utraty różnorodności biologicznej, wyczerpywania się zasobów oraz zanieczyszczenia w UE i w skali globalnej 21 .
Hierarchia działań na rzecz eliminacji zanieczyszczeń
Oprócz starań na rzecz osiągnięcia neutralności klimatycznej UE potrzebuje skuteczniejszej „hierarchii działań na rzecz eliminacji zanieczyszczeń” (zob. rys. 1), z uwzględnieniem zasad zapisanych w Traktacie, w szczególności stanowiących, że unijna polityka ochrony środowiska powinna opierać się na zasadzie ostrożności oraz na zasadach działania zapobiegawczego, naprawiania szkody w pierwszym rzędzie u źródła i na zasadzie „zanieczyszczający płaci”.
Najwyższy czas „odwrócić piramidę” działań i przemyśleć sposób projektowania, produkowania, dostarczania, wykonywania lub wykorzystywania i unieszkodliwiania towarów i usług. Oznacza to, że w pierwszej kolejności należy zapobiegać zanieczyszczeniom u źródła. W przypadku gdy nie można (jeszcze) w pełni zapobiec zanieczyszczeniom już na początku, należy je zminimalizować. Ponadto w przypadku wystąpienia zanieczyszczeń należy im natychmiast zaradzić, a także należy zrekompensować powiązane z nimi straty.